Φωτογράφος: Gilles Bensimon, styling: Anne-Marie Curtis
Ο Δαλάι Λάμα έχει πει ότι η ενσυναίσθηση είναι η πιο πολύτιμη ανθρώπινη ποιότητα. Στις μέρες μας, οι επιστήμονες έχουν βρει σε αυτή το νέο άγιο δισκοπότηρο που μπορεί να αλλάξει τη σχέση με τον εαυτό μας, τους φίλους, τον σύντροφό μας, την κοινωνία, την πολιτική, τον ίδιο τον πλανήτη.Τι είναι όμως η ενσυναίσθηση που όλο και περισσότερο επικαλούμαστε; Οι ρομαντικοί λένε ότι μας επιτρέπει να κρατάμε την καρδιά μας ανοιχτή, να δείχνουμε ανοχή και κατανόηση. Σύμφωνα με τον Δαλάι Λάμα, η ενσυναίσθηση αναφέρεται στην ικανότητα να αναγνωρίζεις κάποιο συναίσθημα σε ένα άλλο πρόσωπο. Η Helen Riess, καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και συγγραφέας του βιβλίου The Empathy Effect (Το Φαινόμενο της Ενσυναίσθησης, εκδ. Sounds True) την ορίζει ως «την ικανότητα να αντιλαμβάνεται και να αναλύει κανείς τα συναισθήματα και τις εμπειρίες των άλλων, με τρόπο που να οδηγεί σε καλοπροαίρετες και συμπονετικές απαντήσεις». Με βάση τον ορισμό αυτό, δύσκολα θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι οι συζητήσεις που γίνονται στις μέρες μας σχετικά με τα σημαντικότερα προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή, τα ίσα δικαιώματα και το μεταναστευτικό γίνονται με αυξημένη ενσυναίσθηση.
Ο δρόμος προς την ευημερία
Πριν φτάσουμε όμως εκεί, ας δούμε τι μπορεί να κάνει η ενσυναίσθηση στις διαπροσωπικές σχέσεις. «Οι εξελικτικοί βιολόγοι θα έλεγαν ότι πρόκειται για μία από τις πιο σημαντικές ανθρώπινες ιδιότητες σε ό,τι αφορά την επιβίωση του είδους μας», λέει η Riess και συνεχίζει: «Χωρίς την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε και να καταλαβαίνουμε τις ανάγκες των άλλων δεν θα υπήρχε βοήθεια ούτε συνεργασία – απαραίτητα χαρακτηριστικά για τη λειτουργία των κοινωνιών και την ευημερία μας». Παρ’ όλα αυτά σήμερα έχουμε δημιουργήσει έναν κόσμο στον οποίο είναι δύσκολο να αντιδρούμε αυθόρμητα προς αυτή την κατεύθυνση. «Αν και η ατομική και κοινωνική έκφραση ενσυναίσθησης δεν είναι κάτι που μπορεί εύκολα να αποτυπωθεί σε γραφήματα, αυτά υπάρχουν και οι γραμμές έχουν καθοδική πορεία εδώ και πολλά χρονιά», δηλώνει ο Jamil Zaki, συγγραφέας του βιβλίου The War for Kindness: Building Empathy In A Fractured World (Ο πόλεμος της καλοσύνης, χτίζοντας την ενσυναίσθηση σε έναν κατεστραμμένο κόσμο, εκδ. Crown Publishing Group) και καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Μια μελέτη που διενεργήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο την περασμένη χρονιά έδειξε ότι μόνο το 12% των ερωτηθέντων πίστευαν ότι η κοινωνία μας έχει γίνει πιο «ενσυναισθητική» το τελευταίο διάστημα. Τι συμβαίνει όμως και η σημερινή εποχή την έχει περισσότερο ανάγκη; «Πολλές φορές η “κοινή λογική” είναι τόσο αμφιλεγόμενη πλέον και η ανάγκη για αλλαγή είναι τόσο μεγάλη που εύκολα αισθανόμαστε ότι απλά δεν υπάρχει χρόνος να ακούσουμε, πρέπει κυρίως να απαντήσουμε», λέει η Riess θυμίζοντάς μας ότι κάπως έτσι ξεχνάμε τη σημασία του να έρθουμε στη θέση του άλλου.
Από την εξουσία με αγάπη
Στην πρώτη της ομιλία προς τον λαό της μετά τις πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις σε δύο τεμένη στην Christchurch της Νέας Ζηλανδίας την περασμένη άνοιξη, η πρωθυπουργός της χώρας Jacinda Ardern έδειξε ότι η ενσυναίσθηση μπορεί να αλλάξει ριζικά τα δεδομένα για μια ολόκληρη χώρα. Η Ardern, αφού καταδίκασε τον δράστη, εστίασε στα θύματα και ενθάρρυνε τα πλήθη που πενθούσαν να νιώσουν όσους είχαν πληγεί από τα γεγονότα. Η 39χρονη Ardern –η νεότερη αρχηγός κράτους παγκοσμίως– είχε μιλήσει και στο παρελθόν για την αφοσίωσή της σε έναν νέο τρόπο ηγεσίας που προάγει την ενσυναίσθηση. «Με αυτή την πρακτική της έθεσε ψηλά τον πήχη όσον αφορά την ηγεσία ενός κράτους σε καιρό κρίσης και μας γέμισε με αισιοδοξία ότι θα την μιμηθούν και άλλοι», έγραψαν χαρακτηριστικά για εκείνη οι New York Times. Από πού πηγάζει όμως αυτή η αισιοδοξία; H εξειδικευμένη συντάκτρια σε θέματα κοινωνιολογίας και συγγραφέας Emma Young σε άρθρο της στο περιοδικό New Scientist αναφέρει ότι η ενσυναίσθηση εξαπλώνεται. «Όταν η ενσυναίσθηση διαφαίνεται δημόσια, μας επηρεάζει και έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να την ακολουθήσουμε και μεμονωμένα». Γι’ αυτόν το λόγο, έχει γίνει τελευταία ένα από τα πιο βασικά εργαλεία του marketing. Μια από τις πρόσφατες καμπάνιες μεγάλης αλυσίδας γρήγορου φαγητού κυκλοφόρησε και έγινε viral με το hashtag #FeelYourWay. Το βίντεο της καμπάνιας καθησύχαζε τους καταναλωτές υπενθυμίζοντάς τους ότι όποιο πρόβλημα και να έχουν, η εταιρεία τούς καταλαβαίνει. Ξέρει πώς νιώθουν.
Οι millennials και πάλι… ξέρουν
Η γενιά των ’00s έχει ταλέντο στην ενσυναίσθηση και αυτό φαίνεται στις συμπεριφορές των ανθρώπων, στην κινητοποίησή τους όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, τις σκεπτόμενες καταναλωτικές τους συνήθειες. Σύμφωνα, μάλιστα, με μια πρόσφατη μελέτη της εταιρείας παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών Deloitte, σχεδόν 90% των millennials πιστεύουν ότι τα κέρδη μια εταιρείας δεν πρέπει να είναι ο βασικός τρόπος εκτίμησης της επιτυχίας της – παράγοντες όπως η κοινωνική ευθύνη και η «αποδοχή όλων» στον εργασιακό χώρο έχουν μεγάλη σημασία γι’ αυτούς. Ο συνιδρυτής του κοινωνικού δικτύου Reddit -οι χρήστες του ανήκουν σε ομάδες ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους-, Alexis Ohanian, σε συνέντευξή του στο περιοδικό Wired πέρυσι είπε ότι οι ισχυροί επιχειρηματίες της Silicon Valley «έχουν αποχωρήσει από τα γραφεία επενδυτών γιατί σε αυτά δεν συνάντησαν ούτε μία γυναίκα». Ακόμη και στα social media, που κατηγορούνται συχνά για την αύξηση της αδιαλλαξίας και του εγωκεντρισμού, παρατηρούμε μια διακριτική, αλλά σταθερή στροφή προς την ενσυναίσθηση. Μάλιστα, μια νέα λειτουργία του Instagram χρησιμοποιεί έναν κώδικα για να εντοπίσει υβριστικά σχόλια και ρωτά τους χρήστες: «Είστε σίγουροι ότι θέλετε να ποστάρετε αυτό το σχόλιο;». Αλλά και πριν από κάθε ανάρτηση στο Reddit, επίσης εμφανίζεται μια υπενθύμιση που προτρέπει τους χρήστες να συμπεριφέρονται όπως θα έκαναν και στην πραγματική τους ζωή. Όπως έχει πει και ο Sam Altman, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Reddit, «η αναζήτηση τρόπων με τους οποίους η τεχνολογία μπορεί να προάγει την ενσυναίσθηση είναι από τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά θέματα έρευνας στον κόσμο σήμερα».
Εκτός από τα «ευαισθητοποιημένα» social media υπάρχουν η τηλεόραση και ο κινηματογράφος. Ποιος μπορεί να αρνηθεί τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε στην οικολογική μας αφύπνιση το ντοκιμαντέρ του παρουσιαστή του BBC, Sir David Attenborough Blue Planet II. Τι διαφορετικό έχει αυτό από τα τόσα άλλα; Παρουσίασε πραγματικούς ανθρώπους των οποίων η ζωή είχε ήδη επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή. «Η αλλαγή δεν έρχεται σαν κύμα» λέει η Riess. «Όλοι θέλουμε τη γρήγορη λύση, αλλά η αλλαγή έρχεται με το να ακούμε, να βλέπουμε και να καταλαβαίνουμε τους άλλους», καταλήγει.
Οι πιο καλοί οι μαθητές
Στη Δανία, τη χώρα που παραμένει σταθερά μία από τις τρεις πιο ευτυχισμένες στον κόσμο, σύμφωνα με το World Happiness Report, η ενσυναίσθηση διδάσκεται στα σχολεία. Μαθητές ηλικίας 6-16 ετών αποκτούν τη δεξιότητα να κατανούν τα συναισθήματα του άλλου και όχι να τον κρίνουν σύμφωνα με τις δικές τους πεποιθήσεις. Οι μαθητές διδάσκονται να ακούν τον απέναντί τους τη στιγμή που μοιράζονται ένα κέικ. Το μάθημα ονομάζεται Klassens tid, δηλαδή «η ώρα του κέικ στην τάξη», και αυτό που μαθαίνουν τα παιδιά ουσιαστικά είναι να δίνουν προτεραιότητα στη συνεργασία, όχι στον ανταγωνισμό.
Στο βιβλίο τους «Γιατί οι Δανοί Μεγαλώνουν τα πιο Ευτυχισμένα Παιδιά στον Κόσμο» (εκδ. Διόπτρα), η ψυχοθεραπεύτρια και οικογενειακή σύμβουλος Iben Dissing Sandahl και η συγγραφέας Jessica Joelle Alexander αναφέρουν: «Τα παιδιά στη Δανία μαθαίνουν να σέβονται όλα τα συναισθήματα και να μην έχουν κριτική στάση απέναντί τους». Η ποιότητα της ενσυναίσθησης που διδάσκουν οι Δανοί στα σχολεία υπάρχει έτσι κι αλλιώς στη φύση μας. «Όταν βλέπουμε κάποιον να τραυματίζεται ενεργοποιείται το σημείο του εγκεφάλου που θα ενεργοποιούνταν αν τραυματιζόμασταν οι ίδιοι. Από ανεπαίσθητες εκφράσεις του προσώπου έχουμε την δυνατότητα να καταλάβουμε τι αισθάνεται κάποιος. Ακόμη και με τη φαντασία μας μπορούμε να αποσυνδεθούμε από τις προσωπικές μας εμπειρίες, να μπούμε σε αυτές κάποιου άλλου και να καταφέρουμε να νοιαστούμε. Η ενσυναίσθηση μας κινεί, μας εμπλουτίζει όλους», λέει η Riess.
Wind of Change/Όλα αλλάζουν
Όποιο και αν είναι το επίπεδο ενσυναίσθησης που έχουμε από τη φύση μας, μπορούμε πάντα να αποκτήσουμε περισσότερη κάνοντας εξάσκηση. Η προσωπική αλλαγή για τον καθένα ξεκινά από εκείνη τη μαγική στιγμή που αυθόρμητα θα σκεφτεί «κι αν ήμουν εγώ στη θέση του;»
Οι κοινωνικές αλλαγές, αντιθέτως, προϋποθέτουν μερικά ακόμα στάδια: το να βιώσουμε την οργή και στη συνέχεια να το ξεπεράσουμε. «Όλα ξεκινούν με την απέχθεια που νιώθουμε όταν βλέπουμε την αδικία» επισημαίνει η Riess. Όμως το να σταματά κανείς στην οργή δεν ωφελεί ούτε την κοινωνία, αλλά ούτε και εμάς τους ίδιους. Στο βιβλίο Good and Mad, The Revolutionary Power of Women’s Anger (Καλοσύνη και τρέλα: Η επαναστατική δύναμη της οργής των γυναικών, εκδ. Simon & Schuster), που κυκλοφόρησε πέρυσι, η συγγραφέας Rebecca Traister υποστήριξε ότι «ο θυμός των γυναικών έφερε αποτελέσματα όσον αφορά τη θέση τους σήμερα». Η Amanda Petrusich, όμως, σε άρθρο της για το περιοδικό New Yorker με θέμα η «Κόπωση του #MeToo», αναφέρεται στην Traister και περιγράφει πώς μετά από τόσες ιστορίες και τόσο πόνο, «ένιωσα να με κρατά πίσω ο ίδιος μου ο θυμός. Η οργή διαβρώνει τους ανθρώπους. Το μόνο που κατάφερα με το να σκέφτομαι τον θυμό μου είναι να θυμώνω περισσότερο», καταλήγει.
«Μετά τον θυμό, πρέπει να έρχεται η ενσυναίσθηση. Ήρεμη, ουσιαστική και όχι εξαντλητική, κοινωνικά μεταδοτική, που εξελίσσεται σε καλοσύνη», λέει ο Zaki. Με άλλα λόγια, η σοφία της ενσυναίσθησης μοιάζει με μια απαλή, ευαίσθητη υπερδύναμη σε έναν σκληρό κόσμο που έχει ανάγκη να αλλάξει. Σε έναν κόσμο που μοιάζει σκοτεινός, ανίκητος και αμείλικτος, ας προτάξουμε απέναντι στις σκοτεινές δυνάμεις και τις καταστροφές του την αλληλεγγύη, την υποστήριξη, τη συνεργασία και τη συμπόνια. Ας αφήσουμε ανοιχτή την καρδιά να δώσει τη λύση, γιατί μπορεί.
