Μια συνεχής εσωτερική ανησυχία. Αρνητικές σκέψεις. Δεδομένα που αλλάζουν από στιγμή σε στιγμή. Στη δουλειά, στην οικογένεια. Μέσα μας. Η αίσθηση μιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης είναι συνεχώς παρούσα. Χωρίς σαφή ημερομηνία λήξης. Όπως ακριβώς οι πρόγονοί μας στις σπηλιές, εκατομμύρια χρόνια πριν, έτσι και τώρα, βρισκόμαστε συνεχώς σε μια κατάσταση σύγκρουσης ή διαφυγής (fight or flight). Ο αριθμός των κρουσμάτων που τσεκάρουμε στο κινητό μας. Πρόσωπα καλυμμένα με μάσκες. Άνθρωποι σε απόσταση. Νυχτερινά πλάνα από πόλεις φαντάσματα. Εκτός από τον θανατηφόρο ιό, πέρα από τις οικονομικές συνέπειες στις ζωές όλων, υπάρχει μια πιο βαθιά, εσωτερική, αθόρυβη απειλή. Η επίδραση του Covid-19 στην ψυχολογία μας.
Μια άλλη φυλακή
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, στις αρχές Μαρτίου, καταγράφηκε τετραπλασιασμός των περιπτώσεων κατάθλιψης από την αρχή της πανδημίας. Πιο πρόσφατα στοιχεία μιλούν για επταπλασιασμό. Δομές που ασχολούνται με την ψυχική υγεία στην Αμερική αδυνατούν να ανταποκριθούν στην ανάγκη για βοήθεια. Στη χώρα μας οι γραμμές ψυχολογικής υποστήριξης πλημμυρίζουν από κλήσεις. Όπως διαπιστώνει η ψυχολόγος Λίζα Βάρβογλη, «υπάρχει καταγεγραμμένη αύξηση στο στρες. Οι άνθρωποι βιώνουν έναν συνεχόμενο εκνευρισμό, νιώθουν φόβο, θυμό, βαρεμάρα, απογοήτευση, ενώ πολύ συχνά εμφανίζουν σημαντικά προβλήματα ύπνου και αισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς. Στον οργανισμό μας εκκρίνονται ορμόνες του άγχους, όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη. Όλες αυτές επηρεάζουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας, δημιουργούν περισσότερο άγχος και μας κάνουν επιρρεπείς στον πανικό».
Χαρακτηριστική είναι η εμπειρία της καθηγήτριας ξένων γλωσσών Κατερίνας Αιμιλίας Φακιολά. «Μπορώ να πω ότι η πανδημία με έχει επηρεάσει πολύ έντονα ψυχολογικά. Έχω αναπτύξει φοβίες που δεν είχα πριν, έχω κλειστεί πολύ, έχω χαθεί από τους φίλους μου και όλο αυτό μοιάζει να μην έχει τέλος. Μου έχει κοστίσει πολύ που δεν μπορώ να αγκαλιάζω τους μαθητές μου ή απλά να τους πλησιάζω για να τους εξηγήσω κάτι. Τo lockdown είναι το πιο δύσκολο απ’ όλα. Μένω μόνη, οπότε όταν πρέπει να γυρίσω σπίτι από τη μετακίνηση 6 για το καθιερωμένο περπάτημα είναι σαν να πρέπει να γυρίσω στη φυλακή».
Σε μελέτη που δημοσίευσε το περιοδικό της American Medical Association JAMA στα μέσα Οκτωβρίου και στην οποία συμμετείχαν πάνω από 5.000 άτομα, το 41% αυτών δήλωσε πως βίωνε κατάθλιψη ή άγχος, ενώ ένα σοκαριστικό 11% είχε σκεφτεί σοβαρά την πιθανότητα αυτοκτονίας. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, η χρήση ουσιών τριπλασιάστηκε μέσα σε έναν χρόνο. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με ευρήματα από την ανάλυση των αστικών αποβλήτων του Κέντρου Επεξεργασίας Λυμάτων Ψυττάλειας, τον Ιούνιο του 2020 σημειώθηκε αύξηση 30% στα αντικαταθλιπτικά.
Άσκηση ισορροπίας
Σε ένα συμφωνούν όλοι οι ειδικοί: οι ψυχολογικές συνέπειες αυτής της πανδημίας θα είναι μακροπρόθεσμες και οι προβλέψεις γι’ αυτές καταγράφηκαν σε έρευνα στην οποία συμμετείχαν και ερευνητές του Πανεπιστημίου UCLA. Σύμφωνα με αυτή, η πανδημία θα επηρεάσει όχι μόνο την οικογένεια και την εργασία, αλλά και τις σχέσεις και τους ρόλους των φύλων. Η έρευνα προβλέπει μείωση στις προγραμματισμένες εγκυμοσύνες, αναβολή γάμων, ενώ οι singles προβλέπεται να είναι εξαιρετικά διστακτικοί στο να ξεκινήσουν νέες σχέσεις. Οι γυναίκες με παιδιά φαίνεται πως θα είναι λιγότερο διαθέσιμες για αμειβόμενη εργασία αφού επωμίζονται όλο και μεγαλύτερο μέρος της φροντίδας και της εκπαίδευσης των παιδιών στο σπίτι, με αποτέλεσμα να είναι περισσότερο εξαρτημένες οικονομικά από τους συζύγους τους. Σύμφωνα με την καθηγήτρια ψυχολογίας του UCLA Martie Haselton, αυτό το γεγονός θα γυρίσει τις κοινωνίες σε μοντέλα του παρελθόντος που ενίσχυαν την ανισότητα των δύο φύλων.
Αυτό προσπαθεί να αποτρέψει η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, έχοντας καταλήξει σε παρόμοια συμπεράσματα, αναλαμβάνοντας δράσεις για την εναρμόνιση ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής. Όπως περιγράφει η Μαρία Συρεγγέλα, Γενική Γραμματέας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Δύο Φύλων, «πέρα από τη συμβουλευτική υποστήριξη που παρέχεται από τα 42 συμβουλευτικά μας κέντρα σε όλη την επικράτεια, υλοποιούμε προγράμματα που θα βοηθήσουν τις γυναίκες να διεκδικήσουν τον ρόλο που θέλουν στην αγορά εργασίας. Το πρόγραμμα “Νταντάδες της Γειτονιάς”, που αφορά τη φύλαξη βρεφών ηλικίας από 6 μηνών έως 2,5 ετών ξεκινά πιλοτικά στις αρχές του 2021 και ήδη υπάρχει ζωηρό ενδιαφέρον». Όσον αφορά τις επιπτώσεις του Covid-19 στην ψυχολογία των γυναικών, η κα Συρεγγέλα σημειώνει. «Η ψυχολογία τους είναι ίσως περισσότερο επιβαρυμένη μέσα στην πανδημία, αν σκεφτεί κανείς ότι στο σπίτι αναλαμβάνουν εκείνες κυρίως τη φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων μελών, αλλά και τις οικιακές εργασίες, ενώ παράλληλα έχουν το άγχος για το τι θα γίνει με τη δουλειά τους. Αυτές οι ασκήσεις ισορροπίας μεταξύ οικογένειας και εργασίας καθίστανται πιο δύσκολες».
Τα παιδιά αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα σαν κάτι που δεν μπορούν να ελέγξουν και γι’ αυτό η ρουτίνα είναι πολύ σημαντική γι’ αυτά. Όταν η πανδημία και τα lockdown τη διαταράσσουν, επηρεάζονται ιδιαίτερα. Όλο και περισσότεροι γονείς παρατηρούν ξεσπάσματα και ασυνήθιστες συμπεριφορές στα παιδιά τους. «Ο γιος μου, ο οποίος είχε μαθησιακά προβλήματα, έχει σχεδόν τρία ξεσπάσματα τη μέρα, ενώ η κόρη μου έχει εθιστεί απόλυτα στο ipad», αναφέρει η Λίζα Στάντον, μια εργαζόμενη μητέρα στο Χιούστον του Τέξας. Και συνεχίζει: «Πρόσφατα έφτιαξε έναν λογαριασμό στο TikTok με ψεύτικο προφίλ ενός μεγαλύτερου σε ηλικία κοριτσιού. Όταν της στερήσαμε το ipad, η αντίδρασή της ήταν υστερική. ”Θέλω να είμαι συνέχεια στο τάμπλετ γιατί έτσι δεν νιώθω μόνη μου”, μας είπε χαρακτηριστικά». «Στην περίπτωση των παιδιών προσχολικής ηλικίας, οι συνέπειες θα φανούν πολύ αργότερα», εξηγεί η ψυχολόγος Λίζα Βάρβογλη. «Για ένα παιδί τεσσάρων ετών, αυτό που βιώνουμε σήμερα -οι μάσκες, οι αποστάσεις -είναι η πραγματικότητά του, δεν γνωρίζει κάτι άλλο. Όταν όμως γίνει δέκα χρόνων, δεν θα έχει την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη που θα έχει ένα παιδί που μεγάλωσε πριν τον Covid-19».
Στο ντιβάνι online
Όλο και περισσότεροι άνθρωποι, πιεσμένοι από τις συνθήκες, αναζητούν βοήθεια και ψυχολογική στήριξη στους ειδικούς. «Η εξ αποστάσεως ψυχοθεραπεία έκανε πιο εύκολη και προσβάσιμη τη διαδικασία σε μεγαλύτερες ομάδες του πληθυσμού, στις μεγαλύτερες ηλικίες, στις πολυάσχολες μαμάδες», παρατηρεί η Λίζα Βάρβογλη. «Οι ίδιοι άνθρωποι που παραπονιούνται για το ότι δεν τους ικανοποιεί η από απόσταση επικοινωνία με τους φίλους τους είναι αυτοί που βρίσκουν την εξ αποστάσεως θεραπεία εξαιρετικά ευεργετική. Κύριο θέμα σε αυτές τις συνεδρίες είναι το άγχος και πώς θα το διαχειριστούν μέσα στην οικογένειά τους. Για τις νεότερες γυναίκες το ζήτημα είναι πώς θα βρουν σύντροφο μέσα στην πανδημία . Όσο για εκείνες που είναι σε γάμο ή συμβιώνουν με τον σύντροφό τους, το πρόβλημά τους είναι πώς θα αντιδράσουν στις προστριβές και τις συγκρούσεις που προκύπτουν από τις πολλές ώρες συνύπαρξης που φέρνει το lockdown Το άγχος που προκαλεί η πανδημία, οι αρνητικές σκέψεις αλλά και το στρες δεν επιτρέπουν στα ζευγάρια να έχουν μια καλή επικοινωνία και όποιες προστριβές προϋπήρχαν μεγεθύνονται» καταλήγει η ειδικός.
Οι χωρισμοί την περίοδο της καραντίνας αυξήθηκαν δραματικά στη χώρα μας. Σύμφωνα με τη Γραμμή «115 25» της Ένωσης «Μαζί για το παιδί», οι κλήσεις που αφορούσαν θέματα διαζυγίου αυξήθηκαν σε ποσοστό 100% συγκριτικά με αντίστοιχες περιόδους προηγούμενων ετών, καταλαμβάνοντας περίπου το 25% επί των συνολικών κλήσεων συμβουλευτικής. Όπως δήλωσε στο BBC η σύμβουλος γάμου dr Mary Goss έπειτα από ανάλυση των στοιχείων που καταγράφηκαν από κλήσεις στις γραμμές βοήθειας στην Ιρλανδία, όσο πιο υγιής ήταν η σχέση του ζευγαριού πριν το lockdown, τόσο καλύτερα μπορούσε να χειριστεί τα άγχη και τις πιέσεις που έθετε η πανδημία.
«Ήμασταν καλά μεταξύ μας και το ότι το πρώτο lockdown μας έδωσε την ευκαιρία να περάσουμε περισσότερο χρόνο μαζί, μας έκανε πολύ καλό», αναφέρει ο Δημήτρης Μπέλλος που είναι μαζί με τη σύντροφό του Αναστασία Μπρατσιώτη τα τελευταία 12 χρόνια. «Η συνύπαρξη ήταν πολύ ευχάριστη. Η ανησυχία για την υγεία των δικών μας ανθρώπων και για τα οικονομικά μας ήταν αυτή που μας κρατούσε ξύπνιους το βράδυ», λέει εκείνη. Πολλά ήταν τα ζευγάρια που απόλαυσαν την οικειότητα του καναπέ. Αρκετοί το βίωσαν σαν μια ευκαιρία να βρουν λίγο τον εαυτό τους και να περάσουν χρόνο με τον σύντροφό τους, μακριά από τους απαιτητικούς ρυθμούς ζωής της “κανονικότητας”.
Για κάποια ζευγάρια ήταν η ίδια η σχέση τους που έκανε την καραντίνα όχι μόνο ανεκτή, αλλά ευχάριστη, όπως στην περίπτωση της 35χρονης Μαρίας Τζαβάρα. «Πιστεύω πολύ στο σωστό timing στη ζωή. Αν είσαι τυχερός να ζήσεις το lockdown με έναν σύντροφο που απολαμβάνεις να περνάς χρόνο μαζί του, όπως συνέβη στη δική μου περίπτωση, όλα είναι εντάξει. Αν δεν περνάς καλά, μάλλον το πρόβλημα είναι η σχέση και όχι η καραντίνα».
H φιλία στα χρόνια της πανδημίας
Είναι όμως και οι φιλικές σχέσεις που δέχονται πίεση από την πανδημία. Πολλοί ήταν αυτοί που ξαφνικά ανακάλυψαν ότι κάποιοι φίλοι αντιλαμβάνονταν διαφορετικά την ασφάλεια, αρνούνταν να φορέσουν μάσκα ή πίστευαν πως όλο αυτό είναι μια συνωμοσία. Συχνά η αίσθηση απόστασης και απομόνωσης μεταξύ φίλων δεν απαιτούσε κάποια ασυμφωνία ή ρήξη. «Πολύ συχνά, ακόμη και όταν οι φίλοι βρίσκονται, λείπει η αγκαλιά ή το φιλί. Ο ιός δημιουργεί φόβο και καχυποψία, συνεπώς απόσταση», εξηγεί η Λίζα Βάρβογλη.
Η κακή ψυχολογική κατάσταση που προκάλεσε η πανδημία επηρέασε και τη σεξουαλική ζωή. «Το ότι τα ζευγάρια περνούν περισσότερο χρόνο μαζί δεν σημαίνει ότι κάνουν περισσότερο ή καλύτερης ποιότητας σεξ», σημειώνει ο Ζήσης Παπαθανασίου, επίκουρος καθηγητής Γυναικολογίας, διευθυντής του Ελληνικού Σεξολογικού Ινστιτούτου. Και συνεχίζει: «Το άγχος κάνει τους ανθρώπους είτε να απέχουν από το σεξ, είτε να το χρησιμοποιούν σαν αγχολυτικό, το τελευταίο όμως είναι ένα είδος σεξ που συχνά δεν τους καλύπτει συναισθηματικά, ιδιαίτερα τις γυναίκες». Όσο για το ποια ήταν τα θέματα που απασχόλησαν τις γυναίκες που απευθύνθηκαν στο Ελληνικό Σεξολογικό Ινστιτούτο μέσα στην πανδημία, ο κ. Παπαθανασίου απαντά: «Τις απασχόλησε αν μπορούν να τολμήσουν να κάνουν σχέση, αν πρέπει να εμπιστευτούν τον σύντροφό τους που δηλώνει μονογαμικός, αν είναι καλύτερα να καταφύγουν στο εικονικό σεξ ή στην αυτοϊκανοποίηση ή αν πρέπει να ζητούν εξετάσεις από κάθε νέο σύντροφο».
«Ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχολογία μας είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι ακόμη και μέσα σε αυτή την εποχή της αβεβαιότητας μπορούμε να έχουμε και πάλι έλεγχο στη ζωή μας», υπογραμμίζει η ψυχολόγος Λίζα Βάρβογλη. «Να νιώθουμε ευγνωμοσύνη για όσα έχουμε και να μην τα παίρνουμε σαν δεδομένα. Να αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες που δίνει η πανδημία και να παρακολουθήσουμε διαλέξεις ή σεμινάρια online, να μάθουμε μια ξένη γλώσσα διαδικτυακά. Πολύ σημαντικό είναι να καταναλώνουμε θετική πνευματική τροφή. Να διαβάσουμε ένα καλό βιβλίο, να ακούσουμε μουσική, να δούμε ταινίες. Και να φροντίσουμε να εντάξουμε στη ζωή μας την αερόβια άσκηση, είτε αυτή είναι περπάτημα ή τρέξιμο, που είναι το καλύτερο αντίδοτο στην κατάθλιψη. Επίσης, οπωσδήποτε μέσα στην ημέρα μας πρέπει να κάνουμε τουλάχιστον ένα πράγμα που μας ευχαριστεί και να κρατάμε επικοινωνία με τους αγαπημένους μας. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να επανακτήσουμε την αίσθηση ελέγχου και να αμυνθούμε απέναντι σε όλα αυτά που συμβαίνουν».
Το γεγονός ότι η πανδημία που βιώνουμε δεν έχει μια σαφή ημερομηνία λήξης την κάνει ακόμη πιο δύσκολη. Ο φόβος ότι τα συναισθηματικά μας αποθέματα μπορεί να μην είναι αρκετά και ότι μπορεί να εξοντωθούμε σωματικά και ψυχολογικά δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο κούρασης και άγχους. Πάντως, όπως διαπιστώνουν επιστημονικές έρευνες, το να ζει κανείς στη δυσκολία μπορεί να έχει και θετική επίδραση. Το φαινόμενο είναι γνωστό σαν “salutogenesis” και περιγράφει την αίσθηση ικανοποίησης και επιβράβευσης που νιώθουμε όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολες καταστάσεις. Η ιδέα ότι μπορούμε να επιβιώσουμε από μια σκληρή εμπειρία και να βγούμε δυνατότεροι και σοφότεροι από αυτήν έχει ως αποτέλεσμα μια αίσθηση δύναμης -που δεν είναι μόνο αίσθηση- αλλά και την πεποίθηση ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε οτιδήποτε. Άλλωστε -όπως λένε- ό,τι δεν σε σκοτώνει σε κάνει πιο δυνατό.
Φωτογράφιση: Asa Tallgard
