Φωτογράφιση: Lalo Gonzalez/Eva de Gols
Ένα κοπάδι δελφίνια που βλέπουμε από το παράθυρό μας, στο αγαπημένο μας νησί. Ένα βαθύ ροδακινί ηλιοβασίλεμα που βάφει δραματικά τον ουρανό και το πέλαγος. Οι πρώτες νότες του Atmosphere στη συναυλία των New Order στην Πλατεία Νερού. Οι συγκινητικές σκηνές καταστροφής στη σειρά Chernobyl. Τι κοινό έχουν όλες οι παραπάνω στιγμές; Μπορούν -αν τις αφήσουμε- να μας κάνουν να βιώσουμε μια πραγματικά ξεχωριστή εμπειρία. Ένα δυνατό συναίσθημα, σαν να είμαστε γεμάτοι νερό και η στάθμη του ανεβαίνει σταθερά και ορμητικά μέσα μας, αλλά μπορεί να ξεθυμάνει μόνο με ένα δάκρυ. Αυτές οι στιγμές θα μας κάνουν να ανατριχιάσουμε με ένα ελαφρύ μούδιασμα. Να αισθανθούμε πιο μικροί απέναντι σε κάτι μεγαλύτερο, αλλά όχι αδύναμοι. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι όλο αυτό είναι απλώς συγκίνηση, αλλά είναι κάτι παραπάνω. Αυτή η εμπειρία μάς λυγίζει την καρδιά χωρίς να την πονά. Την κάνει να χτυπά πιο δυνατά. Αλλά μας αφήνει πιο ήρεμους, σχεδόν γαλήνιους, παρόλο που μας κατακλύζει σαν χείμαρρος. Τι μπορεί να προκαλέσει όλα τα παραπάνω; Το δέος.
Ό, τι πιο κοντινό σε θαύμα
Ο Dacher Keltner, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Berkeley της Καλιφόρνια, τα τελευταία δεκαεπτά χρόνια ερευνά το δέος. Το έχει ορίσει, μάλιστα, σαν το συναίσθημα που προκαλείται από ένα αντικείμενο ή μια εμπειρία, τα οποία όμως δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως. «Παλιότερα, επικαλούμασταν το δέος για τα συναισθήματα που μας προκαλούσαν κυρίως θεϊκά όντα, πνεύματα, θαύματα, μυστήρια και το άγνωστο της μοίρας μας», λέει ο Keltner. Με τα χρόνια, το δέος ξεπέρασε τον ίδιο του τον εαυτό και οι επιστήμονες, αλλά και οι φιλόσοφοι το συνάντησαν και σε άλλες δραστηριότητες. Το επικαλέστηκαν για να περιγράψουν αυτό που μας προκαλούν πιο… γήινα θαύματα: αγαπημένα μας πρόσωπα, εμπειρίες, η φύση, έργα τέχνης και άλλα εξαιρετικά ανθρώπινα επιτεύγματα.
Ο στενός συνεργάτης του Keltner, επίσης καθηγητής, Jonathan Haidt, μας δίνει περισσότερες πληροφορίες για το τι ακριβώς είναι το δέος και πότε μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι το ζούμε: «Για να περάσει μια εμπειρία από το τέλειο στο επίπεδο του πραγματικά εκπληκτικού, πρέπει να ισχύουν δύο προϋποθέσεις: η πρώτη είναι αυτό που μας συμβαίνει να έχει την αίσθηση του απέραντου. Οτιδήποτε, δηλαδή, είναι μεγαλύτερο από τον εαυτό μας ή μακριά από το συνηθισμένο πλαίσιό μας. Η δεύτερη είναι να μην μπορούμε να το αφομοιώσουμε με τις τρέχουσες νοητικές δομές μας. Να είναι αδύνατο εκείνη τη στιγμή το μυαλό μας να το εξηγήσει πλήρως. Σαν να πρόκειται για θαύμα». Τα τελευταία χρόνια το δέος έχει γίνει το άγιο δισκοπότηρο της Κοινωνικής Ψυχολογίας, ενώ οι επιστήμονες ανακαλύπτουν τη μια μετά την άλλη τις ευεργετικές του ιδιότητες. Υποστηρίζουν, λοιπόν, ότι μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση της δημιουργικότητάς μας, αλλά και στη μείωση της φλεγμονής. Επιπλέον, μπορεί να επηρεάσει την ψυχική υγεία και τη διάθεσή μας. Συγκεκριμένα, η μελέτη που πραγματοποιήθηκε από ερευνητές του Πανεπιστημίου Berkeley έδειξε ότι το δέος είναι δυνατό να μειώσει τα συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης, ακόμα και μετατραυματικού στρες έως και 29%. «Τα ευρήματα μας δείχνουν ότι το συγκεκριμένο συναίσθημα μπορεί να επηρεάσει θετικά την ψυχική μας υγεία. Μετά από αυτό νιώθουμε πιο ήρεμοι και χαλαροί», λέει ο Keltner, ενώ ο ίδιος υποστηρίζει ότι σε αντίθεση με άλλα θετικά συναισθήματά όπως χαρά, υπερηφάνεια και ικανοποίηση, το δέος λειτουργεί σαν αναβατήρας της καλής μας διάθεσης. Αυτή η έκσταση της στιγμής κάνει reboot στην ψυχολογία μας.
Μας δίνει…. στα νεύρα
Το δέος όμως επιδρά και στο σώμα μας. Επηρεάζει το αυτόνομο νευρικό μας σύστημα, το οποίο είναι ένα τμήμα του νευρικού συστήματος που ρυθμίζει τις σπλαχνικές λειτουργίες. Διακρίνεται σε συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα, τα οποία έχουν ανταγωνιστική λειτουργία: το συμπαθητικό ετοιμάζει τον οργανισμό για μια οξεία κατάσταση όπου θα σπαταλήσει μεγάλη ενέργεια, ενώ το παρασυμπαθητικό έχει τον αντίθετο σκοπό. «Όταν το συμπαθητικό νευρικό σύστημα λειτουργεί, η καρδιά μας αρχίζει να χτυπά πιο δυνατά και η κορτιζόλη, η ορμόνη του στρες, αυξάνεται. Από την άλλη, όταν το παρασυμπαθητικό ενεργοποιείται, χαλαρώνουμε», εξηγεί ο Dr Andrew Newberg, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Thomas Jefferson της Φιλαδέλφειας στις ΗΠΑ, και συνεχίζει: «Το παράξενο με το δέος είναι ότι ενεργοποιεί και το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό μας σύστημα την ίδια στιγμή, αφήνοντάς μας με μια έντονη αίσθηση ευδαιμονίας, εγρήγορσης και ταυτόχρονα ηρεμίας, χαλάρωσης και πληρότητας». Ξέρετε τι άλλο μπορεί να το προκαλέσει αυτό στον οργανισμό μας; Ο οργασμός. Είναι άραγε το δέος το «σημείο G» της καλής ψυχολογίας; Η απάντηση είναι «ναι». Σε μια προσπάθεια να μετρηθεί ο αντίκτυπος του δέους στην ψυχική υγεία μας, ο νευροψυχολόγος Dr Newberg, αφού μελέτησε ανθρώπους που μόλις το είχαν βιώσει, αναφέρει: «Είδαμε μεγάλες αλλαγές στα επίπεδα της ντοπαμίνης και της σεροτονίνης, στους νευροδιαβιβαστές, δηλαδή, που εμπλέκονται στο να νιώθουμε καλά, αλλά και θεωρούνται υπεύθυνοι για τα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους».
Ένα από τα ευρήματα της έρευνας στο Πανεπιστήμιο του Berkeley, που παρουσιάζει επίσης μεγάλο ενδιαφέρον, είναι το γεγονός ότι το δέος μπορεί να επηρεάσει θετικά και τον τρόπο που συνδεόμαστε και επικοινωνούμε οι άνθρωποι μεταξύ μας. «Οι συμμετέχοντες στην έρευνα βρέθηκαν να κοιτούν τεράστιους σκελετούς δεινοσαύρων αποσβολωμένοι. Περιγράφοντας αυτό που ένιωθαν, ανέφεραν ότι το έντονο συναίσθημα μπροστά στο μεγαλείο αυτών των πλασμάτων τους έκανε να νιώθουν ένα με την ομάδα των ανθρώπων που μοιράζονταν εκείνη τη στιγμή την εμπειρία. Άλλα άτομα, που παρακολούθησαν ένα εντυπωσιακό βίντεο με έναν ορμητικό καταρράκτη, είχαν μειωμένη δραστηριότητα στην περιοχή του εγκεφάλου που ασχολείται με την αυτοαναφορική επεξεργασία, δηλαδή την ενασχόληση με τον εαυτό μας. Ποιο είναι το συμπέρασμα που προκύπτει από όλα αυτά; «Το δέος είναι ένα κοινωνικό συναίσθημα που μας βοηθάει να βγάζουμε τον εαυτό μας από το κέντρο του σύμπαντος και να συνδεόμαστε με τους γύρω μας», εξηγεί η Dr Sauter , αναπληρώτρια καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ.
Η συγκίνηση του τώρα
Καλά όλα αυτά, αλλά ποια ήταν η τελευταία φορά που νιώσατε κι εσείς πραγματικό δέος; «Για τα παιδιά είναι εύκολο. Έρχονται πολύ συχνά αντιμέτωπα με πρωτόγνωρες γι’ αυτά εκπλήξεις και συγκινήσεις. Στους ενήλικες, όμως, δεν συμβαίνει αυτό. Γιατί; Ενώ τα παιδιά έχουν μια έμφυτη δυνατότητα να ζουν τη στιγμή και το τώρα, για τους ενήλικες -ιδιαίτερα σήμερα- αυτό δεν είναι εύκολο», εξηγεί η Dr Sauter.
Τι το κάνει όμως τόσο δύσκολο; «Δεν αρκεί να έρθουμε αντιμέτωποι με ένα επικό θέαμα ή με μια πολύ δυνατή εμπειρία για να νιώσουμε δέος. Πρέπει να είμαστε διατεθειμένοι και ανοιχτοί, ώστε να το αφήσουμε να μας κυριεύσει. Πρέπει να ζούμε την κάθε στιγμή χωρίς περισπασμούς», συνεχίζει. Με αφορμή αυτά τα λόγια επιστρέφουμε στην Πλατεία Νερού και στη συναυλία των New Order πριν από λίγες ημέρες. Συγκεκριμένα, τη στιγμή που ακούστηκαν οι πρώτες νότες του Atmosphere. Πόσοι από όσους ήμασταν εκεί βγάλαμε το κινητό προσπαθώντας να καταγράψουμε τη στιγμή; Την αποθηκεύσαμε, την κάναμε post ή story στο Instagram, αλλά τη ζήσαμε; Τη βιώσαμε; Συγκινηθήκαμε; Άραγε θυμηθήκαμε την πρώτη φορά που το ακούσαμε; Ποιος απ’ όλους μας δάκρυσε; Ποιος ένιωσε τo μπάσο να του τρυπάει την καρδιά; «Πρέπει να είσαι πραγματικά παρών για να επιτρέψεις στο εαυτό σου να νιώσει δέος», προσθέτει η Sauter. Ο Keltner, από την άλλη, αναφέρει: «Κάνουμε ένα μεγάλο λάθος. Ψάχνουμε το δέος στα μεγάλα. Όμως, μπορούμε να το συναντήσουμε σε μικρά καθημερινά θαύματα. Εγώ, για παράδειγμ,α είχα μια στιγμή δέους βλέποντας νωρίτερα σήμερα ένα πιτσιρίκι να κυνηγά μια πεταλούδα σε μια γέφυρα. Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο να παρακάμψουμε το τέρας του κυνισμού», λέει.
Ωστόσο, ζούμε σε έναν κόσμο όπου η διάσπαση της προσοχής μάς αποπροσανατολίζει από την πραγματική μας σύνδεση με την κάθε στιγμή. Τα καλά νέα, σύμφωνα με τον Dr Newberg, είναι ότι «ο καθένας είναι σε θέση να βιώσει δέος, ενώ παράλληλα μπορεί να δημιουργήσει μόνος του ευκαιρίες για να το προσεγγίσει». Αυτό που πρέπει να κάνουμε, λοιπόν, είναι να βρούμε τι μπορεί να γεμίσει την καρδιά και το μυαλό μας με ενθουσιασμό. Αν αγαπάτε την φύση, για παράδειγμα, τότε μπορείτε να πάρετε τα βουνά ή να κάνετε ταξίδια σε απίθανα μέρη. Ο Dr Newberg υποστηρίζει: «Ο καθένας μας θα πρέπει να ξέρει ή να μάθει τι τον κάνει να νιώθει ένα δυνατό συναίσθημα και να το επιζητά συνεχώς. Να αναζητά τέτοιες μικρές ή μεγάλες στιγμές μεγαλείου. Μικρά θαύματα. Αυτό είναι μια αναζήτηση με τον ίδιο σου τον εαυτό. Ένα είδος διαλογισμού. Σαν να ρωτάς τον εαυτό σου τι του αρέσει, πραγματικά» Τι μας προτείνει; «Καταγράψτε τι σας κάνει να νιώθετε αυτό το συγκλονιστικό κύμα πληρότητας. Άπαξ και το βρείτε, βυθιστείτε σε μια ολοκληρωτική συναισθηματική εμπειρία. Μη στοχεύετε στο μέγεθος και στο ότι θα πρέπει να ζήσετε κάτι μεγάλο, αλλά στο να κρατάτε διαρκώς το μυαλό και το πνεύμα σας ανοιχτά, ώστε να δημιουργείτε ευκαιρίες για να βιώσετε εμπειρίες που σας ξεπερνούν, που πλημμυρίζουν την καρδιά και τον νου σας με πολύτιμα συναισθήματα». Εμπειρίες που θα μας συνδέουν με τη στιγμή, με το τώρα, με τον τόπο, με τους ανθρώπους γύρω μας και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, είναι ένα θαύμα. Το θαύμα του δέους. Το δικό μας θαύμα.
