Φωτογράφιση: Max Abadian
Αυτό το καλοκαίρι δεν μοιάζει με κανένα προηγούμενο. Όλες οι προτάσεις ακολουθούνται από ένα «αλλά» και αρκετά ερωτηματικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τις εξόδους μας, τις συναναστροφές, τις σκέψεις μας για τη δουλειά, τα σχέδια για το μέλλον. Η αποφασιστικότητα έχει αντικατασταθεί από το «κάτσε να δούμε» και ο ενθουσιασμός από πολλούς -μικρούς ή μεγάλους- δισταγμούς. Κι όσο κι αν βάζουμε μπροστά την αισιοδοξία και τη θετική σκέψη, μέσα μας, κάπου λίγο πιο πάνω από το στομάχι, υπάρχει ένα κουβάρι, σαν μικρή σφιχτή μπαλίτσα που μας φρενάρει. Ο φόβος.
Είναι ΟΚ να φοβάσαι
Η Pippa Grange είναι Βρετανίδα ψυχολόγος και συγγραφέας. Ήταν εκείνη, μάλιστα, που με τις συμβουλές και την υποστήριξή της έδωσε φτερά στην εθνική ομάδα ποδοσφαίρου της Αγγλίας στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 2018. Τα τελευταία 20 χρόνια δουλεύει, εκτός από αθλητές, με επιχειρηματίες και CEO’s βοηθώντας τους να ξεπεράσουν τις δυσκολίες και να γίνουν πιο αποτελεσματικοί. To βιβλίο της Fear Less: How to Win at Life Without Loosing Yourself (Να φοβάσαι λιγότερο, πώς θα κερδίσεις στη ζωή χωρίς να χάσεις τον εαυτό σου, εκδ. Vermilion) το οποίο μόλις κυκλοφόρησε, έφτασε στα ράφια την κατάλληλη στιγμή. Η ίδια, φυσικά, δεν είχε την παραμικρή ιδέα για το τι έμελλε να συμβεί το 2020, όταν αποφάσισε να γράψει ένα βιβλίο για τον φόβο. Στόχος της δεν είναι να μας κάνει σε μια νύχτα να πάψουμε να φοβόμαστε, αλλά να κατανοήσουμε το συναίσθημα του φόβου και να μάθουμε να το διαχειριζόμαστε.
«Το συμπέρασμά μου είναι ότι όλους μας καθοδηγεί ο φόβος. Όλους. Αλλά, παραδόξως, αυτό δεν είναι μια στενάχωρη αποκάλυψη ή μια μόνιμη καταδίκη. Στην πραγματικότητα, μόλις αναγνωρίσεις τον ρόλο του φόβου θα οδηγηθείς σε ένα πραγματικά ριζοσπαστικό συμπέρασμα: αν μπορείς να συρρικνώσεις τις συνέπειές του, η ζωή σου θα μεταμορφωθεί. Να γιατί αποφάσισα να ασχοληθώ με τον φόβο», αναφέρει η ίδια.
Για αρχή πρέπει να αποδεχτούμε ότι ο φόβος είναι κομμάτι της βιολογίας μας. Παρόλο που οι πρόγονοί μας βρίσκονται στον πλανήτη εδώ και περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια, οι εξελικτικοί βιολόγοι πιστεύουν ότι το δίκτυο εκείνο του εγκεφάλου που μας επιτρέπει να δρούμε σύμφωνα με τη λογική, να είμαστε δημιουργικοί, να χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας, αναπτύχθηκε μόλις τα τελευταία 50.000 χρόνια. Το παλιό όμως σύστημα, που ενδιαφέρεται καθαρά και μόνο για την επιβίωση και κρύβεται πίσω από τα ένστικτα, τις παρορμήσεις και τις… πρωτόγονες αγωνίες, μας παραμένει ενεργό. Σύμφωνα με την ειδικό, τα δύο αυτά συστήματα αντιμάχονται διαρκώς το ένα το άλλο. Το μεν παλιό φροντίζει για την αυτοσυντήρησή μας, είναι alert μπροστά σε κάθε κίνδυνο και μας φρενάρει από το να παίρνουμε μεγάλα ρίσκα, δημιουργώντας μας το αίσθημα του φόβου. Ενώ το άλλο βάζει μπροστά τη λογική, βοηθώντας μας να αξιολογούμε τις καταστάσεις και να δρούμε με ηρεμία. Ποιος είναι ο νικητής; Το σύστημα που αντιδρά πιο γρήγορα, δηλαδή εκείνο της επιβίωσης. «Είμαστε προγραμματισμένοι να φοβόμαστε», αναφέρει η Grange, δίνοντάς μας ταυτόχρονα το μήνυμα να σταματήσουμε να δαιμονοποιούμε τον φόβο γιατί είναι κομμάτι του εαυτού μας.
Το GPS της συμπεριφοράς μας
Όλοι μας έχουμε καθημερινά πολλές ευκαιρίες για να φοβηθούμε: πρώτη και καλύτερη είναι μια πανδημία που βρίσκεται σε εξέλιξη και όλα τα επακόλουθα αυτής και μετά διάφορα άλλα: η οικονομική αβεβαιότητα, ένα σημαντικό meeting στη δουλειά, το παιδί μας που άργησε να γυρίσει το βράδυ, ακόμη κι ένα έντομο που βρήκαμε στην κουζίνα. Πέρα όμως από αυτά, σύμφωνα με την ψυχολόγο, υπάρχουν άπειρες στιγμές που ο φόβος μας είναι παρών και μας ελέγχει, χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε.
«Ο φόβος είναι εκεί όταν νιώθετε ανικανοποίητοι, λες και κάτι σας λείπει. Όταν καμία επιτυχία, κανένα τρόπαιο ή stauts symbol δεν είναι αρκετό. Και είναι επίσης είναι εκεί όταν νιώθετε ζήλια, όταν κρίνετε τους άλλους ανθρώπους, όταν σας καταβάλει η τελειομανία, ακόμη κι όταν νιώθετε την ανάγκη να ανταγωνιστείτε έναν συνάδελφο». Η ίδια αποκαλεί τον φόβο «GPS της συμπεριφοράς μας», μια πυξίδα που μας πάει προς τη μια ή προς την άλλη κατεύθυνση.
Σε μια πρόχειρη προσπάθεια να ελέγξουμε τον φόβο γινόμαστε control freaks. Η τελειομανία μας είναι ένα από τα όπλα που θεωρούμε ότι έχουμε ενάντια στον φόβο. Θέλουμε να έχουμε τα πάντα υπό έλεγχο γιατί δεν νιώθουμε αρκετοί καλοί, αισθανόμαστε ανεπαρκείς. Προσπαθούμε να τα κάνουμε όλα τέλεια για να μην μας πετύχουν απροετοίμαστους, να μη μας κριτικάρουν και, ακόμη χειρότερα, για να μη νιώσουμε τo συναίσθημα της ντροπής. Πόσες φορές δεν έχουμε πει ή μας έχουν πει: «Δεν με νοιάζει να με πιάσουν χωρίς εισιτήριο και να πληρώσω το πρόστιμο. Αυτό που δεν αντέχω με τίποτα είναι η ντροπή που θα νιώσω». Ακόμη και το συναίσθημα της ζήλιας, προκύπτει από τον φόβο ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί, ότι κάποιος άλλος θα ήταν ιδανικότερος για τη θέση μας στη δουλειά ή για τον σύντροφό μας.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που παρατήρησε η ειδικός είναι ότι ακόμη και πετυχημένοι επαγγελματίες, στο ψηλότερο σημείο της δόξας τους, νιώθουν λίγοι και καθόλου χαρούμενοι. Ίσως από φόβο να αντιμετωπίσουν την αποτυχία σε κάποια άλλη στροφή της ζωής τους.
«Θέλω να αλλάξω αυτή τη μη υγιή εμμονή με την επιτυχία και να αποδείξω ότι η αποτυχία είναι πραγματικά χρήσιμη. Χωρίς αυτήν δεν μπορούμε να προοδεύσουμε γρήγορα και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Και εδώ υπάρχει ένα αστείο παράδοξο: οι επιτυχίες μας έχουν επιτευχθεί μέσω της προσπάθειας και οι προσπάθειές μας συνήθως καταλήγουν σε αποτυχία», αναφέρει η ίδια στο βιβλίο της.
Ο φόβος όμως δεν μεταφράζεται απλώς σε μουδιασμένα χέρια, ταχυπαλμία και τον γνωστό κόμπο στο στομάχι. Αλλάζει εντελώς τις αντιδράσεις και τη συμπεριφορά μας, μπορεί να μας ακινητοποιήσει, να μας εξουθενώσει, να μας εξαντλήσει. «Όταν ο φόβος βρίσκεται στο τραπέζι σου, απλώς αλλοιώνει τη γεύση του φαγητού», λέει χαρακτηριστικά η ψυχολόγος. Ο φόβος μειώνει την κριτική μας σκέψη, μπλοκάρει τη δημιουργικότητά μας, επηρεάζει αρνητικά τη λήψη αποφάσεων, καθώς και την ικανότητά μας να επεξεργαζόμαστε πληροφορίες. Μάλιστα, όπως αναφέρει η Grange στο βιβλίο της, έρευνες έχουν δείξει ότι το IQ ενός ατόμου μπορεί να πέσει κατά 15 μονάδες όταν νιώθει ότι απειλείται. «Η πικρή αλήθεια είναι ότι όλοι γινόμαστε λίγο ανόητοι όταν μας καταβάλει ο φόβος», λέει. Γιατί καταναλώνουμε όλη την ενέργειά μας στο να σκεφτόμαστε την αρνητική έκβαση των πραγμάτων, αντί να τη διοχετεύσουμε στην προσπάθεια για ένα θετικό αποτέλεσμα.
Δες, αντιμετώπισε, αντικατάστησε
«Η ανασφάλεια είναι μερικές φορές σχετική με τον θάνατο, τον πόνο ή το τραύμα. Αυτοί είναι πραγματικοί φόβοι και αξίζει να τους αντιμετωπίσετε. Δεν έχει νόημα να κολλήσετε σε αυτούς, αλλά αν τους αφιερώσετε λίγο εποικοδομητικό χρόνο για σκέψη, οι ανησυχίες γύρω από αυτούς θα υποχωρήσουν. Ο τρόπος για να προχωρήσετε όταν κοιτάτε αυτούς τους φόβους είναι να αναρωτηθείτε τι μπορείτε να ελέγξετε και τι όχι.», αναφέρει στο βιβλίο του Το Παράδοξο του Χιμπατζή (εκδ. Διόπτρα) ο καθηγητής Steve Peters, δίνοντάς μας έτσι μια ιδέα για το ποιοι φόβοι αξίζουν πραγματικά την προσοχή μας και ποιοι όχι. Τι γίνεται λοιπόν με τους φόβους που μπορούμε να ελέγξουμε;
Για να τους νικήσουμε μας πρέπει πρώτα να τους βγάλουμε στην επιφάνεια και να τους κοιτάξουμε κατάματα. Η τεχνική που προτείνει η Grange έχει τρία βήματα: «Δες, αντιμετώπισε, αντικατάστησε».
Τι κάνουμε λοιπόν; 1. Βλέπουμε τον φόβο μας. Πριν προσπαθήσουμε να τον βγάλουμε από τη ζωή μας, είναι σημαντικό να δούμε και να ονοματίσουμε τι είναι αυτό που μας φοβίζει, χωρίς να επηρεαστούμε από τη γνώμη των άλλων. Πρέπει να αφήσουμε αυτό τον φόβο να υπάρξει, να τον νιώσουμε, να τον περιγράψουμε. Παράδειγμα: «Δουλεύω διαρκώς σκληρά, γιατί φοβάμαι μην φανώ ανεπαρκής». 2. Τον αντιμετωπίζουμε. Σε αυτό το βήμα εξετάζουμε πώς αυτός ο φόβος αντανακλάται στη ζωή μας. Τι μας κοστίζει; Τι μας προσθέτει; Τι κοστίζει στους άλλους ανθρώπους; «Ο φόβος μου να μπω σε αεροπλάνο μου στερεί πολλές ταξιδιωτικές εμπειρίες και επηρεάζει και τον σύντροφό μου, γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε μακρινά ταξίδια μαζί». 3. Αντικατάστησέ τον. Στη θέση του φόβου μας βάζουμε κάτι που μας δίνει δύναμη και ελπίδα. Αυτό θα γίνει αν αλλάξουμε λίγο τα σενάρια και τις ιστορίες πάνω στις οποίες έχουμε δομήσει όλη μας τη ζωή. Αν, για παράδειγμα, από τότε που θυμόμαστε τον εαυτό μας τρέμουμε την αποτυχία, μπορούμε να αρχίσουμε να δουλεύουμε πάνω σε ένα εντελώς διαφορετικό σενάριο που έχει να κάνει με αυτή. Να την αντικρίσουμε όχι μόνο ως πηγή κακών, αλλά και πολύ σημαντικών και ενδιαφερόντων μαθημάτων.
Μια άλλη παράμετρος που θα μας βοηθήσει να νικήσουμε τον φόβο είναι, σύμφωνα με την ειδικό, η «προστασία της σύνδεσης». Το να αισθανόμαστε, δηλαδή, μέρος ενός συνόλου, κοντά και συνδεδεμένοι με τους γύρω μας. Και μπορεί η περίοδος της καραντίνας που βιώσαμε, ακόμη και οι κανόνες του social distancing που πρέπει να τηρούμε αυτό το καλοκαίρι να έρχονται σε αντίθεση με αυτό που αναφέρει η Grange, όμως ακόμα και σε αυτή την κατάσταση μπορούμε να νιώθουμε την ασφάλεια ότι ανήκουμε σε ένα σύνολο: η τεχνολογία μάς δίνει άπειρες δυνατότητες να είμαστε διαρκώς σε επαφή με τους άλλους, να επικοινωνούμε, να μοιραζόμαστε τις σκέψεις μας, να διώχνουμε τον φόβο μακριά.
H Αμερικανίδα συγγραφέας και ακτιβίστρια Marianne Williamson περιγράφει στο βιβλίο της A Return to Love (Επιστροφή στην αγάπη, εκδ. HarperCollins) με υπέροχο τρόπο το πώς μπορούμε όλοι να ξεπεράσουμε τον φόβο. Τα λόγια της, μάλιστα, δανείστηκε ο Nelson Mandela για τον λόγο που εκφώνησε όταν έγινε πρόεδρος της Νότιας Αφρικής το 1994: «Ο βαθύτερος φόβος μας δεν είναι ότι είμαστε ανεπαρκείς. Ο βαθύτερος φόβος μας είναι ότι είμαστε παντοδύναμοι. Είναι το φως μας και όχι το σκοτάδι μας αυτό που μας φοβίζει περισσότερο. Αναρωτιόμαστε πώς είναι δυνατό να είμαι εγώ πανέξυπνος, υπέροχος, ταλαντούχος, θαυμάσιος; Αλήθεια, και γιατί να μην είσαι;».
