Αυτό το σημείωμα ξεκίνησε και σταμάτησε πολλές φορές, άλλαξε θέμα, επανήλθε στο αρχικό, προχώρησε σε επόμενο, έκανε έναν κύκλο και ξαναγύρισε εκεί από όπου είχε αρχίσει. Δεν ήθελα να αγγίξω το ζήτημα των Τεμπών και την ίδια στιγμή δεν μπορούσα να μην το κάνω. Κι αυτό γιατί στον περίπου έναν μήνα που έχει μεσολαβήσει από το τραγικό συμβάν, ό,τι άλλο έχει έρθει στην επικαιρότητα μοιάζει λίγο, ενώ το συνονθύλευμα συναισθημάτων και σκέψεων που έχει δεθεί μέσα μας σαν κόμπος μοιάζει αβάσταχτα πολύ.
Είναι δεδομένο ότι δεν μπορούμε ούτε στο ελάχιστο να διανοηθούμε τι αισθάνονται όσοι επέζησαν, τι βιώνουν εκείνοι που έχασαν τους δικούς τους και πλέον αναπνέουν τυπικά, πώς θα προχωρήσουν, σε τι θα ελπίσουν, πώς θα προσποιηθούν ότι υπάρχει κάτι εκεί έξω που ίσως συνεχιστεί. Μπορούμε μόνο να κοιτάξουμε μέσα μας για να δούμε τι είναι αυτό που νιώθουμε εμείς: ακραία αρνητικά συναισθήματα, που άλλοτε αλληλοσυμπληρώνονται και άλλοτε αλληλοεξουδετερώνονται, γιατί δεν μπορεί να αντέξει το ένα το άλλο: θυμός, απογοήτευση, οργή, φόβος, απειλή, πόνος, φρίκη, απόγνωση, αγανάκτηση, λύπη, απαισιοδοξία, τρόμος, ανισορροπία, ντροπή, αμφισβήτηση.
Από εκείνη την Τρίτη, όλα τα δεδομένα έχουν ανατραπεί, κάθε ασφάλεια έχει γίνει επισφάλεια, μια απλή επιλογή πλέον φαντάζει ριψοκίνδυνη, μεγάλα -φαινομενικά τακτοποιημένα- κομμάτια της μέχρι σήμερα ζωής μας μοιάζουν πια να ήταν από πάντα παραδομένα στην τύχη. Οι πολίτες μιας ολόκληρης χώρας ερχόμαστε αντιμέτωποι με αμέτρητες παραλλαγές όλων των παραπάνω συναισθημάτων, συμπάσχουμε και συναισθανόμαστε με αυτούς που υποφέρουν, νιώθουμε ενοχές που δεν είμαστε στη θέση τους, μοιραζόμαστε αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν «συλλογικό τραύμα». Ένα συνταρακτικό γεγονός που ξεσκίζει τους ιστούς μιας κοινωνίας, αναστατώνει τα θεμέλιά της, την απογυμνώνει από τις σταθερές της, προκαλεί κρίση νοήματος.
«Το συλλογικό τραύμα είναι καταστροφικό, τόσο για το κάθε άτομο ξεχωριστά όσο και για ομάδες ατόμων. Είναι ένα κατακλυσμιαίο γεγονός που, εκτός από τα ίδια τα θύματα, έχει επίδραση σε ολόκληρη την κοινωνία […]. Το τραύμα μπορεί να διαταράξει την έννοια του νοήματος που έχουν οι άνθρωποι για τη ζωή, εκθέτοντάς τους στις πιο σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης φύσης», σημειώνει ο Gilad Hirschberger, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Bar-Ilan του Ισραήλ, σε εργασία του σχετικά με το συλλογικό τραύμα, η οποία δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Frontiers in Psychology. Είναι αυτή ακριβώς η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε όλοι τη δεδομένη στιγμή.
Παραμιλάμε χαμένοι και σοκαρισμένοι, αναζητάμε την αξία μας και τις αξίες μας, νιώθουμε ξένοι σε μια χώρα που δεν την αναγνωρίζουμε, γιατί ούτε εκείνη δείχνει να μας αναγνωρίζει. Σε αυτό το χαοτικό περιβάλλον στο οποίο μας έχει βυθίσει το συλλογικό πένθος – απόρροια του συλλογικού τραύματος -, σύμφωνα με τους ειδικούς, μπορεί να βρίσκεται το ίδιο το νόημα που έχουμε χάσει. «Η συλλογική επεξεργασία του κοινού τραύματος αποτελεί μια δυναμική, κοινωνική ψυχολογική διαδικασία που είναι, πρωτίστως, αφιερωμένη στη δημιουργία νοήματος», σημειώνει ο Hirschberger. Προσπαθώντας, δηλαδή, να συλλάβουμε, να κατανοήσουμε αυτό που μας συμβαίνει, ίσως καταφέρουμε να νοηματοδοτήσουμε από την αρχή τα πάντα γύρω μας. Το συλλογικό πένθος μπορεί να γίνει ένωση, διαμαρτυρία, αντίσταση και στη συνέχεια δράση. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Μακριά από χυδαίες συγκρίσεις (με προηγούμενα δυστυχήματα ή καταστροφές) που εξισώνουν τις ανθρώπινες ζωές με σακιά, μακριά από δημοσκοπήσεις που μετρούν την απόσταση ανάμεσα σε δύο κόμματα, ενώ θα έπρεπε να μετρούν την ψαλίδα που έχει ανοίξει ανάμεσα στη ζωή που πιστεύαμε ότι ζούσαμε και σε αυτήν που διαπιστώσαμε μέσα από συνθήκες τραγωδίας ότι ζούμε, μακριά από την μπακαλίστικη απόδοση ευθυνών (μόνο η Δικαιοσύνη μπορεί να το κάνει, και ας ελπίσουμε ότι θα το κάνει σωστά), μακριά από τις υβριστικές δηλώσεις κάποιων που ξαφνικά ανακάλυψαν, πάνω στον χαμό 57 ανθρώπων, την «αφορμή», την «ευκαιρία» να αποκτήσει η χώρα ένα τεχνολογικά άρτιο σιδηροδρομικό δίκτυο, να κοιτάξει μπροστά και να εκσυγχρονιστεί, μακριά από όλα τα παραπάνω, είναι ώρα να μοιραστούμε το τραύμα μας, να το συζητήσουμε, να έρθουμε κοντά στους άλλους, να γεννήσουμε νέες συλλογικότητες, να ξαναβρούμε το χαμένο «νόημα», να αλλάξουμε. Κι όλο αυτό μοιάζει να συμβαίνει ήδη: στα προαύλια των σχολείων με τα παιδιά, στους δρόμους μεγάλων και μικρών πόλεων με τους νέους, στους διαδρόμους των γραφείων, στις πλατείες, στα σπίτια, με όλους μας.
Από εκείνη την Τρίτη, τίποτα δεν είναι πια το ίδιο. Το τραύμα σε βυθίζει στα πιο βαθιά σκοτάδια, αλλά ταυτόχρονα σε ξυπνάει και σε μετακινεί. Μακάρι να δώσει σε όλους μας και την ψυχραιμία για ουσιαστική ενδοσκόπηση. Ο καθένας μας πρέπει να ανακαλύψει τη θέση του μέσα σε όλο αυτό που συμβαίνει, τη μικρή ή τη μεγάλη ευθύνη που τον βαραίνει. Πρέπει να βρει πώς συντήρησε – ηθελημένα ή άθελά του – μια παθογένεια (από τις αμέτρητες που διαιωνίζονται στην Ελλάδα τα τελευταία πολλά χρόνια), γιατί δεν αντιστάθηκε, γιατί αδιαφόρησε, γιατί συναίνεσε, γιατί βολεύτηκε. Και αφού τα καταλάβει όλα αυτά, πρέπει να βρει τον τρόπο να τα αλλάξει. Μαζί με τους άλλους και για τους άλλους.
Πόσο άραγε απέχει το (συλλογικό) τραύμα από το (συλλογικό) θαύμα; Ίσως κάποια χρόνια, ίσως και μια ολόκληρη γενιά. Ίσως αμέτρητους αγώνες, ίσως λίγες προσωπικές αποφάσεις και μερικές από κοινού διεκδικήσεις. Όπως και να ‘χει, οφείλουμε να αναζητήσουμε αυτά τα «δύο γράμματα» που διαφοροποιούν το τραύμα από το θαύμα και μας κρατούν μακριά από το δεύτερο. Οφείλουμε να τα βρούμε και να παλέψουμε γι’ αυτά. Τώρα είναι η ώρα. Τώρα είναι η στιγμή να αντλήσουμε από την τραγωδία την ελπίδα, από την καταστροφή ένα – έστω – αχνό φως.
mpatoucha@atticamedia.gr
