Το Κάτω από την Επιφάνεια είναι το πρώτο μυθιστόρημα της Ντέιζι Τζόνσον -κυκλοφόρησε στην Αγγλία το 2018- και με αυτό ήταν την ίδια χρονιά υποψήφια για το Βραβείο Booker, ούσα η νεότερη συγγραφέας που διεκδίκησε ποτέ τη σημαντικότερη ετήσια λογοτεχνική διάκριση του αγγλόφωνου κόσμου. Όταν έγραψε το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν μόλις 27 ετών, γι’ αυτό και για πολλούς θεωρείται το παιδί-θαύμα της νέας φουρνιάς συγγραφέων της Βρετανίας. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Καστανιώτη στο τέλος του 2019. Πρόκειται για ένα βιβλίο που παραδίνεσαι στη γοητεία του από τις πρώτες κιόλας γραμμές, μιας και ξεκινάει κάπως έτσι: «Ο τόπος όπου γεννιόμαστε επιστρέφει σ’ εμάς. Μεταμορφώνεται σε ημικρανίες, στομαχόπονους, αϋπνίες. Βρίσκεται στον τρόπο που ξυπνάμε μερικές φορές, νιώθοντας ότι πέφτουμε στο κενό, ψάχνοντας τον διακόπτη του πορτατίφ, βέβαιοι πως όλα όσα χτίσαμε χάθηκαν μες στη νύχτα. Γινόμαστε ξένοι για τον τόπο που μας γέννησε. Εκείνος δεν θα μας αναγνώριζε, αλλά εμείς θα τον αναγνωρίζουμε πάντα. Είναι το ίδιο μας το μεδούλι, μπολιάζεται μέσα μας. Αν μας γύριζε κανείς απ’ την ανάποδη, θα ’βλεπε χάρτες χαραγμένους στην πίσω πλευρά του δέρματός μας,·μην τυχόν και χάσουμε τον δρόμο της επιστροφής. Μόνο που στην πίσω πλευρά του δικού μου δέρματος δεν θα έβρισκε κανάλια και σιδηροδρομικές γραμμές και ποταμόπλοια, αλλά πάντοτε εσένα».
Η συνέχεια είναι ανάλογη. Μια ιστορία σκληρής, αλλά δυνατής αγάπης ανάμεσα σε δυο γυναίκες. Μια μάνα και μια κόρη. Πλασμένη από τα υλικά με τα οποία έχουν γραφτεί οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Βγαλμένη μέσα από σύγχρονες ψυχολογικές αναλύσεις, βαριά μυστικά, τραύματα, πρωτόγνωρους φόβους, μοντέρνο σασπένς και αυτή την πολύτιμη αίσθηση του ασυνείδητου που σε ταξιδεύει σε ανοίκεια σκοτάδια.
Και ποια είναι αυτή η ιστορία; Η Γκρέτελ ως παιδί ζούσε με τη μητέρα της σε ένα πλοιάριο και μαζί είχαν επινοήσει μια διάλεκτο που χρησιμοποιούσαν μόνο οι δυο τους. Όμως έχουν να συναντηθούν δεκαέξι χρόνια. Οι αναμνήσεις έχουν πια ξεθωριάσει. Τώρα η Γκρέτελ εργάζεται ως λεξικογράφος, ενημερώνοντας λήμματα, όπως ταιριάζει στη μοναχική της φύση. Ώσπου ένα τηλεφώνημα από το νοσοκομείο διακόπτει την απομόνωσή της. Η Γκρέτελ ανακαλεί τον κρυφό κώδικα επικοινωνίας της παιδικής της ηλικίας και αρχίζει σιγά σιγά να θυμάται: την άγρια περίοδο που πέρασε στο ποτάμι, το παράξενο αγόρι που είχε έρθει να μείνει μαζί τους κάποιον χειμώνα και το αλλόκοτο πλάσμα –τον κλέφτη του καναλιού;– που κινούνταν μέσα στο νερό κι όλο τους πλησίαζε απειλητικά.
Πώς μοιάζει να είναι κάποιος συγγραφέας σήμερα;
Πιστεύω ότι η ιδέα της συγγραφής αλλάζει. Αν είχαμε στο μυαλό μας τον συγγραφέα σαν μια απομονωμένη ιδιοφυΐα, αυτή η εικόνα δεν ισχύει πια. Είναι πλέον σαφές ότι κάποιος δεν γεννιέται συγγραφέας αλλά γίνεται, απλά γράφοντας ξανά και ξανά. Το γράψιμο είναι σαν οποιαδήποτε άλλη δουλειά και όσο περισσότερο γράφει κανείς και διαγράφει και ξαναγράφει τόσο καλύτερος γίνεται. Αυτό είναι τόσο συναρπαστικό! Ποτέ δεν σταματάς να μαθαίνεις ως συγγραφέας, μπορείς πάντα να γίνεσαι καλύτερος. Ποτέ δεν μπορείς να αναπαυτείς στις δάφνες σου.
Το Κάτω από την Επιφάνεια έχει στο κέντρο του την ιστορία δύο γυναικών. Νιώθετε ότι έχετε την υποχρέωση να γράφετε για γυναίκες σήμερα;
Είναι αδύνατο να γνωρίζω τι θα γράψω σε δέκα ή είκοσι χρόνια, τη στιγμή που η γραφή μου φαίνεται να περιστρέφεται γύρω από συγκεκριμένα θέματα. Δεν αισθάνομαι ότι έχω τελειώσει να θέλω να γράφω για τις γυναίκες και τι σημαίνει να είσαι γυναίκα στον κόσμο αυτή τη στιγμή. Ενδιαφέρομαι γι’ αυτές και τις σχέσεις τους, τα όριά τους. Ενδιαφέρομαι πραγματικά για το φύλο, τις δομές, τους τοίχους που μας καθορίζουν και το πώς κινούνται οι άλλοι γύρω μας. Με απασχολεί το γυναικείο σώμα, το τρανς σώμα, το σώμα ως κτίριο. Νοιάζομαι για όλες τις διαφορετικές σχέσεις μεταξύ των γυναικών.
Με ποιον τρόπο σας ενέπνευσε ο Οιδίποδας; Ποια άλλη ελληνική τραγωδία σάς έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον;
Διδάχτηκα τον μύθο στο σχολείο, αργότερα στο πανεπιστήμιο και κάτι έμεινε από αυτόν μέσα μου βαθιά. Νομίζω ότι αυτό που μου αρέσει πολύ σε αυτή την ιστορία είναι η κυλιόμενη αίσθηση του αναπόφευκτου. Οι χαρακτήρες βρίσκονται στην κορυφή ενός λόφου και μοιάζουν σαν να κυλούν ασταμάτητα προς τα κάτω, ενώ τίποτα δεν μπορεί να τους σταματήσει. Αυτή την αίσθηση έκλεψα και την έβαλα στο Κάτω Από την Επιφάνεια. Μεγάλωσα διαβάζοντας ελληνικούς μύθους. Λατρεύω την ιστορία της Τροίας και μου αρέσουν επίσης οι μύθοι γύρω από τη μεταμόρφωση και τα όρια του σώματος που αλλάζουν. Λατρεύω, επίσης, το νερό που διατρέχει τους ελληνικούς μύθους. Νομίζω ότι βουτάω σε αυτές τις ιστορίες για να συνομιλήσω με μερικά από τα θέματα που βρίσκονται στον πυρήνα τους και για να βρω έναν διαφορετικό τρόπο να τα παρατηρήσω.
Η Σάρα και η Γκρέτελ έχουν μια προβληματική σχέση. Πώς δομήσατε αυτή την τόσο δύσκολη σχέση μεταξύ κόρης και μητέρας;
Το Κάτω από Την Επιφάνεια πραγματεύεται μέσα από δύσκολα μονοπάτια τη σχέση ενός παιδιού και μιας μητέρας και πόσο αυτή η σχέση τις άλλαξε. Η Γκρέτελ είναι ένας από τους λίγους χαρακτήρες του βιβλίου που δεν ανήκει στον μύθο του Οιδίποδα από τον οποίο έχω επηρεαστεί, αλλά είναι αυτός ο χαρακτήρας που δημιούργησα εγώ να στέκει εκεί σαν παρατηρητής, ως αφηγητής της ιστορίας. Παράλληλα, όμως η Γκρέτελ είναι πολύ κλειστή, οπότε πιθανώς ο μόνος τρόπος για να μας πει την ιστορία της ήταν να τη διηγηθεί στη μητέρα της, το πιο σημαντικό άτομο στη ζωή της. Αυτή, με τη σειρά της, έχει κάνει ασυγχώρητα πράγματα και το ερώτημα που πλανάται συνεχώς είναι αν η Γκρέτελ μπορεί να τη συγχωρήσει. Αυτή είναι και η κεντρική δομή του βιβλίου. Η Σάρα, από την άλλη, ήταν εκεί από την αρχή που ξεκίνησα να γράφω αυτό το βιβλίο. Είναι πολύ ισχυρή, ένας έντονος χαρακτήρας, που κάνει λάθη επειδή δεν μπορεί να ταιριάξει στον κόσμο. Έχει μια πολύ περίπλοκη σχέση με τη μητρότητα, μια σχέση βαθιά πολιτική. Η σχέση αυτή χρειάστηκε πολλές ζυμώσεις για να γίνει κατανοητή, για να αναπτυχθεί. Ήθελα, όμως, όπως λέτε, ανεξάρτητα από τα παραπάνω να υπάρχει μεταξύ τους μια σχέση αγάπης και τρυφερότητας. Ήθελα η σχέση μεταξύ τους να είναι δύσκολη, αλλά γεμάτη αγάπη.
Μεταξύ αυτών των γυναικών υπάρχει αγάπη όπως λέτε. Ένα διαφορετικό είδος, αλλά υπάρχει. Η οικογενειακή αγάπη είναι πιο πολύπλοκη από τα άλλα είδη;
Δεν μπορείς να επιλέξεις την οικογένειά σου, αλλά για τους περισσότερους ανθρώπους η οικογένεια τούς κάνει αυτό που είναι. Επίσης, πολύ συχνά η οικογένειά σου μπορεί να σε βλάψει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο, με τρόπο που κανείς άλλος δεν μπορεί. Από την άλλη, η οικογενειακή αγάπη διαρκεί για πάντα. Αλλά υπάρχει ένας λόγος που η Γκρέτελ γράφει αυτό το βιβλίο στη μητέρα της. Είναι δέσμια αυτής της αγάπης που συνδιαλέγεται μέσα από την ιδέα της συγχώρεσης και των ορίων.
Το βιβλίο σας είναι ένα μυθιστόρημα που μας δείχνει ότι για μια γυναίκα η ιδιότητα της μητρότητας δεν είναι αυτονόητη. Το είχατε αυτό στο μυαλό σας;
Το Κάτω από την Επιφάνεια προήλθε επίσης και από τη θέληση μου -όπως πολλοί συγγραφείς αυτή τη στιγμή- να εξερευνήσω, όπως πολύ σωστά λέτε, την ιδέα της μητρότητας και του τι σημαίνει να είσαι γυναίκα. Υπάρχει μια πίεση από πολύ μικρή ηλικία να γινόμαστε μητέρες. Ενώ τα αγόρια ρωτιούνται τι θα γίνουν όταν μεγαλώσουν, τα κορίτσια ρωτιόμαστε για το πότε θα γίνουμε μάνες. Μας δίνουν κούκλες σε καρότσια για να παίζουμε και σε κάποιο σημείο της ζωής μας πρέπει να φέρουμε ένα αληθινό παιδί στον κόσμο. Αυτό είναι το προσδοκώμενο από εμάς. Κάπως σαν υποχρέωσή μας. Θεωρείται δέσμευσή μας. Επιθυμούσα να γράψω ένα βιβλίο για μια γυναίκα που ποτέ δεν ένιωθε μητέρα, δεν ήθελε ποτέ να γίνει μητέρα, ήταν αδύνατο να είναι μητέρα. Ήθελα, επίσης, να εξερευνήσω την παράξενη μεταφορά ενός πλάσματος μέσα σου. Αυτή η μεταμόρφωση είναι από πολλές μεριές τερατώδης, με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει στην ταινία το Μωρό της Ροζμαρι.
Στο βιβλίο υπάρχει ένα “φάντασμα”, ένα τέρας, το Bonak, που στοιχειώνει τις ζωές των ηρωίδων. Εσείς είχατε ποτέ κάτι τέτοιο στη ζωή σας;
Αυτή είναι μια πολύ ωραία ερώτηση. Τις στιγμές που γράφω, νιώθω εγώ η ίδια σαν ένα Bonak, όταν είμαι στη μέση ενός project υπάρχει μια αίσθηση κυνηγιού που μου θυμίζει τον τρόπο που ζει το Bonak. Κινείται, εμφανίζεται και μετά εξαφανίζεται, είναι πάντα εδώ και ταυτόχρονα δεν είναι. Ακριβώς έτσι αισθάνομαι με το γράψιμο. Το φοβάμαι, αλλά επίσης θέλω να το βλέπω, να το καταλαβαίνω, να ξέρω ότι είναι μαζί μου.
Η μνήμη είναι μια από τις πιο πολύτιμες αλήθειες μας;
Το θέμα της μνήμης είναι κάτι που διατρέχει όλα όσα γράφω. Συχνά οι αναμνήσεις είναι αδύναμες ή έχουν χαθεί εντελώς και το ταξίδι έχει σημασία όταν προσπαθούμε να τις επαναφέρουμε. Ενδιαφέρομαι πολύ για το πώς χειριζόμαστε τη μνήμη και πώς αλλάζουν οι αναμνήσεις μας με την πάροδο του χρόνου, πώς τις μεταβολίζουμε, σχεδόν χωρίς να το συνειδητοποιούμε.
Τι συμβολίζει ο ποταμός που κυλάει ράθυμα και πολλές φορές φοβιστικά την ιστορία σας;
Ζω δίπλα σε ένα ποτάμι. Από αυτό καταλαβαίνω τις εποχές. Τον χειμώνα είναι σκοτεινό και ξεχειλίζει πολλές φορές, τις θερμότερες εποχές συγκεντρώνει πουλιά και μπορούμε να κολυμπήσουμε. Όταν έγραφα το Κάτω από την Επιφάνεια περνούσαμε με τον σύντροφό μου πολλές ώρες την ημέρα σε μια βάρκα, στα κανάλι κοντά στην Οξφόρδη. Εκεί, δίπλα του, σκέφτομαι καλύτερα. Όταν δυσκολεύομαι, πάντα πάω εκεί. Είναι το μέρος που με βοηθάει. Γράφω πολύ για το νερό, ακόμα και αν προσπαθώ να μην το κάνω. Στο Κάτω από την Επιφάνεια μιλάω για τα άπειρα πράγματα που είναι βυθισμένα και ανεβαίνουν στην επιφάνεια. Το νερό στο ποτάμι, δίπλα στο σπίτι μου, είναι πολύ βρώμικο, όλο ζιζάνια και σκουπίδια. Είναι σχεδόν αδύνατο να δεις τι κολυμπάει εκεί κάτω. Νομίζω αυτό είναι που σκέφτομαι όταν μου έρχεται στο μυαλό το νερό και το ποτάμι. Τι είναι στην πραγματικότητα κάτω από την επιφάνεια, κάτω από τα πόδια μας.
Σε συνέντευξη σας στον Guardian δηλώσατε “Δεν γράφω έχοντας στο μυαλό μου ότι θα εκδοθώ.” Πολλοί συγγραφείς νιώθουν έτσι ή περίπου έτσι. Αλλά πώς γίνεται να δημιουργείτε ιστορίες χωρίς το ενδεχόμενο να τις μοιραστείτε;
Το γράψιμο είναι η δουλειά μου τα τελευταία χρόνια. Έτσι ζω. Όταν ήμουν νεότερη έγραφα επειδή δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς, επειδή μου άρεσε. Νιώθω ακριβώς το ίδιο και τώρα, αλλά το κάνω επίσης γιατί θα πρέπει να πληρώσω και τους λογαριασμούς μου, όχι τώρα αλλά και στο μέλλον. Το γράψιμο ενός βιβλίου που μπορεί να κυκλοφορήσει σε τρία χρόνια είναι μια επένδυση. Είναι μια πολύ αργή διαδικασία και νομίζω ότι για όσους το κάνουν αυτό πρέπει να υπάρχει σαν μια αίσθηση εμμονής.
Έπειτα από δύο βιβλία, είναι πιο εύκολο για εσάς ή νιώθετε περισσότερη πίεση;
Αυτό που ξέρω είναι ότι αφήνομαι στη διαδικασία. Ξέρω ότι η διαγραφή είναι απαραίτητη, ότι οι αλλαγές είναι ένα σημάδι προόδου και ότι ο μόνος τρόπος για να βγεις από μια δύσκολη στιγμή είναι το διάβασμα. Κάθε βιβλίο είναι διαφορετικό και αφιερώνεις άλλο χρόνο και πρέπει να μάθεις να ζεις με το κάθε βιβλίο. Να παλεύεις γι’ αυτό. Είναι μια μικρή μάχη.
Το γράψιμο είναι ένας μόνο τρόπος για να πείτε μια ιστορία. Έχετε άλλον;
Κάποια στιγμή κάποιος με ρώτησε σε μια online συνέντευξη για δουλειά ποια ήταν τα χόμπι μου και δεν απάντησα τίποτα. Έχω κάνει το χόμπι μου δουλειά, και δεν έχω άλλο. Θα ήθελα πολύ να ζωγραφίζω, όπως έκανα όταν ήμουν έφηβη, ή να γράφω ποίηση όπως στο πανεπιστήμιο, αλλά το μυαλό μου είναι αφιερωμένο στις λέξεις, ανήκει σε αυτές. Αν θέλω να γίνω ποιητική και αστεία, θα σας απαντούσα ότι προσποιούμαι πως λέω κάποιες ιστορίες ψήνοντας και τρέχοντας….
Το γράψιμο ή το διάβασμα ήταν καλύτερο για τις ημέρες της καραντίνας;
Το γράψιμο και η ανάγνωση είναι μια σωτηρία. Άλλες φορές, πάλι, είναι πολύ δύσκολο να γίνουν και τα δυο σωστά. Νομίζω ότι η ανάγνωση είναι τόσο σημαντική, γι’ αυτό και όλοι μας στρεφόμαστε σε αυτήν σε δύσκολους καιρούς. Έτσι κι εγώ προσπαθώ να διαβάζω όλα τα βιβλία που έπρεπε να είχα διαβάσει και να διευρύνω την άποψή μου για τον κόσμο όσο το δυνατόν περισσότερο.
Η ιδανική εμπειρία ανάγνωσης;
Μόνο και να τη σκεφτώ, με κάνει ευτυχισμένη. Προς το παρόν έχουμε, επιτέλους, φτιάξει τον κήπο μας και όταν ο καιρός το επιτρέπει περνάμε όλο τον χρόνο μας εκεί. Αισθάνομαι πολύ τυχερή που έχω έναν κήπο. Η ιδανική μου εμπειρία ανάγνωσης, λοιπόν, είναι με μια κουβέρτα, μισή στη σκιά και μισή στον ήλιο, να κοιμάμαι μεταξύ των κεφαλαίων και περιστασιακά να σηκώνομαι για ένα παγωτό ή ένα φλιτζάνι τσάι.
Τέλος, μπορείτε να μοιραστείτε κάτι σχετικά με το βιβλίο πάνω στο οποίο δουλεύετε αυτή τη στιγμή;
Δουλεύω το τέταρτο βιβλίο μου και επίσης μια συλλογή ιστοριών για το ραδιόφωνο. Το τρίτο μυθιστόρημα δημιουργήθηκε από την ανάγκη μου να να εξερευνήσω τις όμορφες σπηλιές που η Βιρτζίνια Γουλφ έγραψε ότι υπήρχαν πίσω από τους χαρακτήρες της και μεταμορφώθηκε με τον καιρό σε μια εξερεύνηση της δημιουργικότητάς μου. Το βιβλίο ονομάζεται Αδερφές και αποτελείται από ιστορίες φαντασμάτων και οι οποίες γράφτηκαν με χαρά. Θα κυκλοφορήσει τον Αύγουστο στο Ηνωμένο Βασίλειο από τον εκδοτικό Jonathan Cape.
