Στην καρδιά ενός δάσους που παγώνει, ανθίζει για να ξαναπαγώσει και να ξανανθίσει, μια ξύλινη σάουνα γίνεται η “μήτρα” γυναικών που, μέσα στο ημίφως, στους ατμούς και στις ανάσες τους, μοιράζονται τις πιο προσωπικές τους εμπειρίες. Απολεπίζονται από τα μυστικά τους και απ’ αυτά για τα οποία ντρέπονται. Ενυδατώνουν τις μνήμες τους. Βάζουν παρηγορητικές κρέμες στα τραύματά τους. Λούζονται με τα δάκρυα η μια της άλλης. Χτενίζονται με όλα αυτά που ο πατριαρχικός κόσμος στον οποίο ζουν θεωρεί ασήμαντα, αλλά για εκείνες είναι σημαντικά. Κάνουν ατμό με τις ανάσες τους και τους ψιθύρους τους φωνάζοντας τις αλήθειες τους. Η μια δίπλα στην άλλη, μέσα στην άλλη, συνέχεια της άλλης. Ενώνονται μέσα από τις γραμμές που κάνουν τα σώματα τους. Δένονται με τις τρίχες τους. Γίνονται μια ζεστή, απαλή αλυσίδα που το σώμα, τα λόγια και η ψυχή τους γίνονται ένα με αυτές, τη σάουνα, το νερό, τα δάση, τον ίδιο τον χρόνο. Μια αλυσίδα που περιβάλλει με βαθιά ενσυναίσθηση και συναισθηματική παρατήρηση τη γυναικεία εμπειρία στο σύνολό της. Μιλήσαμε με τη σκηνοθέτρια του ντοκιμαντέρ Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας (Βραβείο Σκηνοθεσίας στο Σάντανς) Ann Hints, για τον τρόπο που κατάφερε να αξιοποιήσει την εθνική παράδοση της σάουνας δημιουργώντας μια δυνατή κινηματογραφική εμπειρία που έχει στον πυρήνα του το γυναικείο σώμα ως έναν αγνό, παντοδύναμο πομπό, αλλά και δέκτη της γυναικείας εμπειρίας
Η σκηνοθέτρια Ann Hints
Τι σας ενέπνευσε να κάνετε αυτή την ταινία;
Προέρχομαι από ένα περιβάλλον όπου η σάουνα είναι μέρος της κουλτούρας μας. Όταν αναζητώ την έμπνευση γι’ αυτή την ταινία, μου έρχεται στο μυαλό κατευθείαν μια πολύ συγκεκριμένη μέρα. Ήμουν έντεκα ετών. Ο παππούς μου μόλις είχε πεθάνει. Πριν από την κηδεία, πήγαμε με τη μαμά, τη γιαγιά και τις άλλες γυναίκες της οικογένειας στη σάουνα. Εκεί η γιαγιά μου μας εμπιστεύτηκε ότι ο παππούς την είχε απατήσει και απελευθέρωσε όλα τα συναισθήματά της. Τον πόνο, τον θυμό της, τη συγχώρεσή της. Εκεί, στο σκοτάδι, άκουσα όλα τα συναισθήματα να βγαίνουν από το σώμα της και την ένιωσα να συγχωρεί τον παππού. Τη θυμάμαι ακόμα και να γελάει κάποια στιγμή. Βγαίνοντας από εκεί, ήμασταν όλες έτοιμες -κυρίως εκείνη- να τον αποχαιρετίσουμε. Θυμάμαι να νιώθω ότι εκείνη την ώρα η σάουνα ήταν ένας ασφαλής χώρος για κάθε συναίσθημα. Μου έδωσε το θάρρος να μη φοβάμαι ποτέ να τα αγκαλιάσω, όποια και να ήταν αυτά.
Πώς επιλέξατε τις γυναίκες και τις ιστορίες για το ντοκιμαντέρ;
Οι γυναίκες και ο ατμός της σάουνας έχουν μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ τους. Η σάουνα ήταν το μέρος που οι γυναίκες γεννούσαν, έπλεναν τους νεκρούς τους και έκαναν θεραπευτικά τελετουργικά. Γνώριζα ήδη κάποιες από αυτές που συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ, αλλά όχι όλες. Κάποιες είναι φίλες μου, άλλες μπήκαν στη ζωή μου τα επτά χρόνια που χρειάστηκαν για να γυρίσω την ταινία. Τις συνάντησα, ένιωσα μια σύνδεση μαζί τους και τις προσκάλεσα να συμμετέχουν. Στο φιλμ υπάρχει και η δική μου ιστορία επίσης. Η αδελφότητα πήρε την τελική της μορφή κατά τη διαδικασία. Δεν είναι ανάγκη να δημιουργείται από γυναίκες, δεν εξαρτάται από το φύλο, είναι πέρα από αυτό. Έχει να κάνει με την κοινότητα, τη σύνδεση ανάμεσα στους ανθρώπους που υποστηρίζουν ο ένας τον άλλο και με τους οποίους μπορείς να μοιραστείς οποιαδήποτε ιστορία. Όταν υπάρχει στήριξη από την κοινότητα, καμιά εμπειρία δεν είναι σκληρή, θλιβερή ή ντροπιαστική για να τη μοιραστείς. Κάθε ιστορία και εμπειρία είναι μοναδική.
Σε ποια παγίδα δεν θέλατε να πέσετε κάνοντας αυτό το φιλμ;
Η μεγάλη μου ανησυχία ήταν για το πώς θα αποτυπώσω τα γυμνά γυναικεία σώματα. Δεν ήθελα να υπάρχει υποψία male gaze. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό για εμένα. Μπροστά στην κάμερα ήθελα τα σώματα αληθινών γυναικών, χωρίς κανένα φίλτρο. Κάναμε πολλές δοκιμές με τον διευθυντή φωτογραφίας. Μελετήσαμε πολύ για να καταλήξουμε στον τρόπο που θα το κάνουμε πριν αρχίσουμε τα γυρίσματα. Ξεκινήσαμε αρχικά κινηματογραφώντας το δικό μου σώμα. Ήθελα πρώτα να νιώσω εγώ βολικά. Αυτό ήταν το κλειδί. Δεν έπρεπε καμία από τις γυναίκες που θα συμμετείχαν να νιώσει άβολα για το σώμα της σε κανένα στάδιο της παραγωγής. Στόχος μου ήταν, όταν ξεκινούσαμε επίσημα τα γυρίσματα, να ξέρουμε ακριβώς τι θέλουμε να κάνουμε. Παράλληλα επιθυμούσα αυτά τα αληθινά σώματα να έχουν λάμψη. Από την άλλη, μεγάλη πρόκληση ήταν η διαδικασία όλης της φιλμογράφισης. Η ίδια η εμπειρία όπως εξελίχτηκε. Ήθελα να δημιουργηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης και οικειότητας. Για κάθε πλάνο ζητούσα τη συναίνεση των γυναικών, τη ζήτησα και μετά τη δική μου επιλογή για τα πλάνα που χρησιμοποιήσαμε. Δεν άφησα τίποτα που να μην έχει τη συγκατάθεσή τους. Κάθε πλάνο έχει την αποδοχή τους. Αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει πρόβλημα στην παραγωγή του ντοκιμαντέρ, αλλά δεν ήθελα σε καμία περίπτωση κάποια από τις γυναίκες που συμμετείχαν σε αυτή τη δουλειά να νιώσει ευάλωτη ούτε μια στιγμή. Ευτυχώς, η παραγωγός μου ήταν σύμφωνη με αυτή την επιθυμία και το όραμά μου και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. Όλη η διαδικασία βασίστηκε στην εμπιστοσύνη.
Η γυναικεία εμπειρία και η αφήγησή της παραμένουν στο σκοτάδι. Πώς μπορεί να αλλάξει κάτι τέτοιο;
Αυτή η ταινία ελπίζω να είναι μέρος της αλλαγής, ώστε να ακουστούν περισσότερο τα γυναικεία αφηγήματα. Να αφήσουμε τις γυναίκες να μιλήσουν γι’ αυτά που τις απασχολούν, για την καθημερινότητά τους, γι’ αυτά που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Να τους εξασφαλίσουμε χώρο, ώστε να ακουστούν και να υπάρξουν στη δημόσια σφαίρα. Να ακούσουμε από αυτές όλα για όσα ντρέπονται, για ό,τι νιώθουν άσχημα, για ό,τι συνήθως δεν τις ρωτάνε ή δεν νιώθουν ασφαλείς. Να μας αφήσουν να μιλήσουμε απλώς για εμάς. Χρειάζεται επίσης να τις ενδυναμώσουμε, ώστε να μη φοβούνται να μοιραστούν τα φορτία που κουβαλούν μέσα σε σκληρά και καταπιεστικά για εκείνες πατριαρχικά περιβάλλοντα. Γιατί το πρόβλημα είναι η πατριαρχία ως ένας ριζωμένος τρόπος σκέψης και αντίληψης που λειτουργεί υποδόρια και εκφυλιστικά. Οι πατριαρχικές αντιλήψεις βρίσκονται και σε γυναικεία και σε ανδρικά κορμιά. Δεν είναι πάντα εύκολο να τον διακρίνεις, άρα δεν μπορείς και να τον αντιμετωπίσεις. Υποφέρουμε όλες και όλοι από τις συνέπειές του. Οι γυναίκες, αλλά και οι άντρες που πρέπει να επιτελούν τους έμφυλους ρόλους τους για να δείχνουν σκληροί, δυνατοί, χωρίς συναισθήματα, άκαμπτοι. Ξέρω άντρες που υποφέρουν από αυτή την καταπίεση, που έχουν κλάψει μπροστά μου και μου έχουν ζητήσει συγγνώμη. Ζητάνε συγγνώμη επειδή κλαίνε! Πολλές φορές και οι ίδιοι δεν ξέρουν πώς να αντιδράσουν. Η πατριαρχία τούς δηλητηριάζει επίσης. Χρειάζεται να νοιαστούν και οι ίδιοι για να αλλάξουν τον τρόπο στέψης τους, τις συμπεριφορές τους. Για παράδειγμα, πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που κοιτάμε το γυναικείο σώμα, τον τρόπο που το κρίνουμε, τις προσδοκίες που έχουμε από αυτό. Για να το κάνουμε αυτό, πιστεύω ότι πρέπει να πάμε σε πολύ σκοτεινά κομμάτια μέσα μας για να φτάσουμε στο φως, αλλά και πάλι χρειάζονται safe places. Μικρές κοινότητες, ομάδες, οργανώσεις, συμμαχίες που θα γίνονται όλο και μεγαλύτερες.
Τις έχουμε ανάγκη τέτοιες κοινότητες, τέτοιες συμμαχίες και μικρόκοσμους τη σημερινή εποχή;
Ταξιδεύοντας με αυτή την ταινία, πολλοί ήταν οι άνθρωποι που συνδέθηκαν μαζί της, ακριβώς γιατί ένιωθαν την ανάγκη για μια τέτοια κοινότητα, όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να επικοινωνούν και να μοιράζονται μυστικά και συναισθήματα. Σίγουρα λείπουν τέτοια μέρη και υπάρχει μεγάλη ανάγκη εκεί έξω για επικοινωνία, για μοίρασμα και για τη δύναμη που προκύπτει από αυτές τις δύο ποιότητες. Όλοι οι άνθρωποι το χρειάζονται αυτό.
Τα social media έχουν δημιουργήσει μια τέτοια ψευδαίσθηση επικοινωνίας και σύνδεσης σήμερα.
Συμφωνώ, αλλά δεν είναι άσπρο και μαύρο. Δημιουργούν την πιθανότητα και τις προϋποθέσεις για να επικοινωνήσουν οι άνθρωποι και να έρθουν κοντά ακόμη και όταν είναι σε απόσταση. Αλλά την ίδια στιγμή είναι μια φαντασίωση, μια ψευδαίσθηση γύρω από αυτού του είδους την επικοινωνία. Γιατί υπάρχει η παράμετρος που μας θέλει να είμαστε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας εκεί και αυτό είναι πολύ μεγάλο πρόβλημα. Όλοι υποφέρουμε από την πίεση να είμαστε αρκετά καλοί για τα social media. Και με ανησυχεί το πόσο έχουμε επίγνωση αυτής της ψευδαίσθησης και του τρόπου που επικοινωνούμε μέσα σε αυτά. Πόσο ευάλωτοι μας επιτρέπεται να είμαστε οι άνθρωποι εκεί;
Η ευαλωτότητα μπαίνει στη σάουνα μαζί με τις ιστορίες των γυναικών ως μια μορφή δύναμης.
Το να είσαι ευάλωτος δεν σημαίνει ότι είσαι αδύναμος. Η ευαλωτότητα έχει μέσα της θάρρος, έχει κουράγιο. Η πραγματική δύναμη κρύβεται στην αποδοχή του πόσο αδύναμοι στην πραγματικότητα είμαστε όλοι. Είμαστε δυνατοί όταν ξέρουμε πόσο αδύναμοι και ευάλωτοι είμαστε. Αν μάθουμε να αποδεχόμαστε τη δική μας ευαλωτότητα, μετά θα είμαστε και πολύ πιο δεκτικοί, φροντιστικοί και παρηγορητικοί με την ευαλωτότητα των άλλων. Μέσα από αυτό μπορεί να προκύψουν η ένωση, η πραγματική επικοινωνία και η συνάντηση. Μια συνάντηση που έχουμε ανάγκη. Με αυτή την ουσιαστική ένωση συνδέεται η παράδοση της σάουνας. Γιατί εκεί οι άνθρωποι έρχονται χωρίς κάποιο συγκεκριμένο backround. Απλώς βγάζουν τα ρούχα τους και μένουν εκεί, στους ατμούς, και επικοινωνούν κυρίως πρώτα με τον εαυτό τους και έπειτα με τους άλλους.
Γιατί νιώθουμε ακόμα άβολα να κοιτάζουμε αληθινά σώματα γυναικών;
Γιατί έχουμε περάσει χρόνια αντικειμενοποίησης του γυναικείου σώματος. Υπάρχει η πίεση να είναι νεανικά, να δείχνουν όμορφα με βάση τα στερεοτυπικά πρότυπα ομορφιάς. Πάλι τη γιαγιά μου θα αναφέρω, που λίγο πριν από τον θάνατό της παρατηρούσα πόσο άνετα ένιωθε με το σώμα της. Έβλεπα εκεί μια λάμψη, μια ομορφιά σε αυτή την αποδοχή του σώματος, των σημαδιών και των σχημάτων που δημιουργούσαν οι κινήσεις της. Και σκεφτόμουν ότι αυτός είναι ο τρόπος να υπάρχει κανείς και να επικοινωνεί με το σώμα του. Της ζήτησα να τη φωτογραφίσω και εκείνη ένιωθε τόσο άνετα! Το αποτέλεσμα ήταν μαγευτικό. Πραγματικά όμορφο. Θα ήθελα όλες να αισθανόμαστε όπως η γιαγιά μου. Όμορφες στο σώμα μας και να αντιλαμβανόμαστε τη δύναμή του. Οι γυναίκες είμαστε πολλές φορές σε πόλεμο με το κορμί μας. Έχουν έρθει γυναίκες αφού έχουν δει την ταινία και μου έχουν εμπιστευτεί:“Πρέπει να κάνω ειρήνη με το σώμα μου. Να το αποδεχτώ”.
Τι θα λέγατε σε κάποιον που ένιωσε άβολα βλέποντας αυτό το ντοκιμαντέρ;
Θα του έλεγα να παρατηρήσει αυτή την αβολότητα που νιώθει. Να προσπαθήσει να δει από πού προέρχεται και να της δώσει λίγη φροντίδα. Να το αγαπήσει αυτό το συναίσθημα. Να μη νιώσει άσχημα γι’ αυτό. Να βρει έναν φίλο και να του μιλήσει γι’ αυτό. Να δημιουργήσει ένα μικρό ασφαλές μέρος και να μοιραστεί τα συναισθήματά του. Θα βοηθήσει.
H ταινία της Ανα Χιντς, «Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας», βγαίνει στις αίθουσες την Πέμπτη, 9 Νοεμβρίου, από τη FilmTrade.
