Φωτογράφος: Μανώλης Τσάφος, illustration: rinetta_._/ELLE greece
Μετά την Κοιλάδα της Λάσπης, η Ιωάννα Μπουραζοπούλου συνέχισε την τριλογία του Δράκου της Πρέσπας με το μυθιστόρημα Κεχριμπαρένια Έρημος. Ακόμη όμως και αν δεν έχετε διαβάσει το πρώτο βιβλίο, μπορείτε να ξεκινήσετε με το δεύτερο, γιατί η τριλογία του Δράκου της Πρέσπας διαβάζεται με οποιαδήποτε σειρά.
Στο κάθε βιβλίο, η δημιουργός -που αυτές τις ημέρες γράφει το τρίτο της σειράς- πλέκει με μια συναρπαστική, απολαυστική αφήγηση έναν ολόκληρο, τόσο φανταστικό όσο και πραγματικό, κόσμο μυστηρίου, διλημμάτων, αινιγμάτων και πολιτικής ανάλυσης, χωρίς ο αναγνώστης να ξεχνά ποτέ ότι διαβάζει μια ιστορία που ζωντανεύει με μαεστρία ένα πραγματικό όνειρο. Έναν υπερβατικό καθρέφτη της αλήθειας. Μια εκπληκτική αλληγορία γεμάτη συμβολισμούς, στοχασμούς και ερμηνείες. Αυτές οι τελευταίες, οι ερμηνείες αλλά και ο τρόπος που στο τέλος ο καθένας επιτρέπει στον εαυτό του να διαβάσει την ιστορία της Μπουραζοπούλου είναι και τα πιο σημαντικά. Γιατί, αντίθετα με τη λίμνη, οι δυνατότητες που σου δίνει η γραφή, η φαντασία και η πλοκή της δεν έχουν βυθό. Έχουν μια κρυστάλλινη επιφάνεια που στραφταλίζει στο φως του κάθε ήλιου.
Η λίμνη στην τελευταία τριλογία σας είναι και ένα σύνορο. Χωρίζει και ενώνει. Και αυτή η έννοια των ορίων, των συνόρων, της τομής αλλά της συρραφής νιώθω ότι χτυπάει στην υγρή καρδιά της ιστορίας σας. Διαλογίζεστε μέσα από το υπερβατικό και το φανταστικό με αυτές τις έννοιες;
Η Πρέσπα είναι πράγματι, γεωγραφικά, ένα σύνορο και ιστορικά ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, θρησκειών, εθνοτήτων. Πολιτικά, δεν το συζητώ, δημοφιλές πεδίο αντεγκλήσεων, ιδίως σε προεκλογικές περιόδους και περιόδους ανασχηματισμών. Η λογοτεχνική συνθήκη του «φανταστικού» μου επιτρέπει να προσεγγίζω όλους τους προβληματισμούς που περιγράψατε μέσα από το πρίσμα του παράδοξου. Είναι σαν να έφτασε το τσίρκο στην πόλη μας και να έστησε παντού παραμορφωτικούς καθρέφτες. Όσο εξωφρενικοί κι αν είναι οι αντικατοπτρισμοί, αναγνωρίζω κτήρια και πρόσωπα, ανακαλώ γεγονότα και εμπειρίες, αλλά η εικόνα που βλέπουν τα μάτια μου είναι μιας διαφορετικής, σουρεαλιστικής, κωμικοτραγικής πόλης. Το ίδιο και η εικόνα του εαυτού μου, το ίδιο και η αντήχηση των συλλογισμών μου.
Και ο δράκος τι είναι; Τι είναι εκτός από το κακό;
Αν ο δράκος είναι το είδωλο του παραπάνω αντικατοπτρισμού, που μας γεμίζει φρίκη και τρόμο, τότε δεν γεννήθηκε μόνος του. Η κυρτότητα του φακού ευθύνεται μόνο για το μέγεθος και το αλλόκοτο σχήμα, όχι για την παρουσία του ειδώλου.
Εσείς τον έχετε φανταστεί; Κάπου μέσα σας του έχετε δώσει εικόνα;
Ξαφνιάζομαι, όσο και οι αναγνώστες, από την φρικαλέα αντανάκλαση. Όπως το συλλογικό ασυνείδητο που τον γέννησε, ο δράκος αποφεύγει συστηματικά να πάρει συγκεκριμένη μορφή. Καιροφυλακτεί πίσω από κάθε στερεοτυπική αντίληψη και καλλιεργημένη αμφιβολία. Γιγαντώνεται στα πλασματικά διλήμματα, θρέφεται από τη δημαγωγία, πολλαπλασιάζεται με τις διχαστικές πολιτικές. Είναι μεγάλος μπαγαπόντης.
Εσείς προσωπικά ποιους δράκους φοβάστε πιο πολύ;
Αυτούς ακριβώς που περιγράφω.
Οι δράκοι είναι ανίκητοι; Τους αδικούμε καμιά φορά; Υπάρχουν δράκοι χρήσιμοι;
«Ο δράκος είναι μια τραγωδία αλλά και μία ευκαιρία», λέει ο γέρο-Σαμουήλ, παθιασμένος δρακολόγος, στον δεύτερο τόμο της τριλογίας. Είναι δύσκολο να τα βάλεις με ένα τέτοιο τέρας, γιατί το είδωλο αμύνεται και η μάχη είναι άνιση. Ποιος μπορεί να ελέγξει αυτό που δημιούργησε ασυναίσθητα; Ποιος μπορεί να γνωρίζει εκ των προτέρων την κατάληξη των ασήμαντων επιλογών του, των άκακων συνηθειών του, των πεποιθήσεων και των λόγων του; Όταν όμως διαθλώνται στον καθρέφτη του σύμπαντος, αλλοιώνουν την πορεία της ιστορίας. Ο δράκος του μυθιστορήματος, με όλα τα δεινά που προκαλεί, είναι σίγουρα και μια ευκαιρία, γιατί έγινε επιτέλους αντιληπτός από τις αισθήσεις.
Από τη λίμνη τι σας φοβίζει περισσότερο; Ο βυθός της; Η ταραγμένη επιφάνεια της; Ο ατμός της; Τα σκούρα νερά της; Οι βάλτοι;
Λογοτεχνική ερώτηση. Θα επιχειρήσω να την ερμηνεύσω. Ο βυθός, που δεν διακρίνεται, είναι μήπως το υποσυνείδητο; Η ταραγμένη επιφάνεια είναι η ασταθής εικόνα μου; Ο ατμός είναι η ομίχλη που θολώνει το νου μου, η νοητική μου σύγχυση; Τα μελανά νερά είναι οι ανομολόγητες προθέσεις και επιδιώξεις μου; Ο βάλτος είναι το τέλμα, η αδράνεια, η αναποφασιστικότητα και η ματαιοπονία;… Νομίζω ότι με τρομάζει η λίμνη στο σύνολό της.
Εκτός από τα σύνορα, στη λίμνη “επιπλέει” και ο ορισμός της ιστορίας; Του τρόπου που επιλέγουμε οι άνθρωποι, αλλά και ολόκληροι λαοί να κάνουν πολιτική και να αφήνουν το σημάδι τους;
Η συγκεκριμένη λίμνη είναι ένα τρίστρατο. Ελλάδα, Βόρεια Μακεδονία, Αλβανία. Έλληνες, Σλάβοι, Ιλλυριοί. Φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός, ολοκληρωτισμός. Χριστιανισμός, παγανισμός, ισλαμισμός. Παραλείπω πολλές ακόμη φυλές, θρησκείες, ιδεολογίες, που αναμείχθηκαν στο διάφανο νερό της λίμνης και σχημάτισαν στην πορεία των αιώνων τα τρία γειτονικά αλλά όχι τόσο φιλιωμένα κράτη, όσο θα επέβαλλε η εγγύτητα και η ανταλλαγή πληθυσμών, που άλλοτε ήταν εθελούσια και άλλοτε αποτέλεσμα διωγμών και εκτοπίσεων. Οι συνεχείς μετακινήσεις των κατοίκων μοιάζουν με κυκλικό χορό, περιμετρικά της λίμνης, με το νερό στο κέντρο αντί για πυρά. Καθόλου τυχαία η αδυναμία των τριών χωρών στους ομαδικούς χορούς που κινούνται σε κύκλο, φέρνοντας στον νου πορεία προσφύγων και ατέρμονη περιπλάνηση σε αναζήτηση πατρίδας.
Οι περιγραφές στα βιβλία σας είναι από αυτές που θέλει κανείς να σημειώσει κάθε λεπτομέρεια. Πώς θα περιγράφατε αυτές τις ημέρες που ζούμε τους τελευταίους μήνες; Τι πιστεύετε ότι θα γράψει η ιστορία; Τι θα θέλατε να γράψει;
Θα προτιμούσα η σύγχρονη επιδημία του κορωνοϊού να γράψει όσο γίνεται λιγότερη ιστορία και να καταλάβει ένα σύντομο κεφάλαιο στα ακαδημαϊκά εγχειρίδια των Λοιμωξιολόγων του μέλλοντος, αλλά και των Κοινωνιολόγων και των Πολιτικών Μελετητών. Δεν το πολυβλέπω όμως.
Είναι ο ιός ένας “δράκος”;
Αυτό απομένει να αποδειχθεί. Θα πρέπει να παρακολουθήσουμε τις επιδράσεις της εκδήλωσής του σε βάθος χρόνου και να δούμε την κοινωνία που θα διαμορφώσει. Έχει ανησυχητικές ομοιότητες με το τέρας της λίμνης όμως, το παραδέχομαι.
Αντιμετωπίζουμε τους δράκους οι άνθρωποι με τους ίδιους τρόπους; «οραματιστές και τυχοδιώκτες, δημαγωγοί και εγκληματίες, φιλόσοφοι και έμποροι συναγωνίζονται και συνωμοτούν στη φωλιά τους;»
Είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τον καιροσκόπο από τον ιδεαλιστή, γιατί συχνά χρησιμοποιούν την ίδια φρασεολογία και τα ίδια επιχειρήματα, σίγουρα όμως δεν είναι οι ίδιοι. Δεν πιστεύω ότι αντιμετωπίζουμε οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο τα πράγματα. Υπάρχει η τάση να ομογενοποιούμε τις αντιδράσεις του πλήθους, τις πιο πολλές φορές αυθαίρετα. Όποτε οι δημόσιοι ομιλητές συμπυκνώνουν το κοινό αίσθημα σε μια λέξη, είναι επειδή η συγκεκριμένη λέξη τους εξυπηρετεί.
Οι ενέσεις “ενοχλητικής ελληνικής πραγματικότητας” που διακόπτουν το φανταστικό στα έργα σας νιώσατε την υποχρέωση να τις έχετε;
Η επικαιρότητα δίνει συνήθως το έναυσμα για την συγγραφή, αλλά τους κανόνες τους επιβάλλει ο μύθος. Σε αυτόν υπακούμε όλοι, της συγγραφέως συμπεριλαμβανομένης. Η δοσολογία ρεαλισμού και φαντασίας σε ένα λογοτεχνικό είδος που αρέσκομαι να αποκαλώ «πολιτικό παραμύθι», είναι ένα στοίχημα που άλλοτε κερδίζω και άλλοτε χάνω. Τα δύο υλικά δεν αναμειγνύονται πρόθυμα, αντιμάχονται και υπονομεύουν το ένα το άλλο. Αυτή τη μορφή όμως έχουν οι συλλογισμοί μου, διττοί, αλληλοαναιρούμενοι, σε διαρκή σύγκρουση. Δεν είμαι ένας τακτοποιημένος άνθρωπος, δεν είναι εύκολο να γράψω τακτοποιημένα έργα.
Ο υπερβατικός ρεαλισμός είναι ο πιο ασφαλής τρόπος για να γράψετε απελευθερωμένα για την πραγματικότητα και να σπάσετε το φράγμα;
Είναι ο πιο απολαυστικός τρόπος. Έτσι, ακόμη και οι πλέον σοβαρές και καταθλιπτικές ιδέες μου, γίνονται παιγνίδι και σκανταλιά. Η συνθήκη του «φανταστικού» επιτρέπει υπερβάσεις και ανατροπές που ο ρεαλισμός θα μου απαγόρευε. Επιτρέπει υπερβολές, γκροτέσκο χαρακτήρες, θεατρικές ρητορείες και συμπεριφορές και φαντασμαγορική εικονοπλασία. Είναι ένας παράδεισος δημιουργίας.
Ποια είναι τα μεγαλύτερα κλισέ για τα Βαλκάνια όπου διαδραματίζονται τα τελευταία έργα σας;
Ότι διαφέρουμε οι βαλκανικοί λαοί στα πάντα και ότι τα σύνορα που μας έβαλαν είναι χρήσιμα για να μας προστατεύουν.
Οι χώρες τους γιατί πιστεύετε ότι δεν έχουν τη “σωστή” συνεργασία ακόμα; Θα μπορούσε να υπάρχει μια κοινή βαλκανική φωνή, οικονομική, πολιτική;
Αυτή θα ήταν μια πολύ έξυπνη κίνηση, αλλά δεν φημιζόμαστε για τη διορατικότητά μας. Θα μας χάριζε μακροχρόνια οφέλη, αλλά δεν φημιζόμαστε για την υπομονή μας. Θα τερμάτισε πληγές και οδυνηρές φαντασιώσεις αιώνων, αλλά δεν φημιζόμαστε για τον ορθολογισμό μας. Θα δυνάμωνε την στρατηγική μας θέση στην παγκόσμια πολιτική σκακιέρα, αλλά το σκάκι δεν είναι του γούστου μας. Θα μας συμφιλίωνε με τη αληθινή μας ταυτότητα, αλλά η ξένη είναι πάντα πιο γλυκιά. Ο δράκος βρήκε έδαφος για να τρανέψει σε τούτη τη γωνιά του κόσμου.
Είμαστε οι βαλκάνιοι πιο ευάλωτοι στους “δράκους”;
Όσο πιο μικρός ο λαός, τόσο πιο μεγάλος ο δράκος.
Επιστρέφοντας στο βιβλίο εμπορευόμαστε τη βία και τον τρόμο; Τον τρέφουμε γιατί πουλάει;
Είναι η λεγόμενη «ηδονή της φρίκης». Η τριλογία βέβαια δεν ασχολείται με το γιατί πουλάει η φρίκη, αλλά με το πώς παγιδεύει εκείνους που την υφίσταται και τους οδηγεί στο να την εμπορευτούν, αντί να την πατάξουν. Ο δράκος προκαλεί απίστευτα δεινά στους κατοίκους της λίμνης, γι’ αυτό ακριβώς όμως τραβάει το ενδιαφέρον του παγκόσμιου κοινού και των διεθνών επενδυτών. Έτσι στήνεται μια ολόκληρη βιομηχανία δρακολογικών προϊόντων και υπηρεσιών, με πολύπλοκες συνδέσεις και απολαβές, ακόμη και τα θύματα δεν είναι πλέον αθώα.
Από την πλευρά της Ελλάδας έχετε δώσει τη λάσπη, το βάλτο και το τέλμα. Θα είναι πάντα η λάσπη που θα μας κρατάει στάσιμο σαν λαό;
Είμαστε δέσμιοι των εμμονών μας, τις υπερασπιζόμαστε ακόμη κι όταν μας βλάπτουν, γιατί μας προσφέρουν τη θαλπωρή της γνώριμης φυλακής. Δεν πιστεύω ότι είναι χαρακτηριστικό μόνο του δικού μας λαού. Είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις εάν τα κάγκελα που σε περιβάλλουν σε προστατεύουν ή σε περιορίζουν. Ανησυχείς ότι έξω από αυτά σε περιμένει το απειλητικό άγνωστο, κάποιες φορές όχι άδικα. Ακόμη κι αν ασφυκτιάς στο κλουβί σου, τουλάχιστον το γνωρίζεις και το ελέγχεις απόλυτα. Ή «νομίζεις» ότι το ελέγχεις απόλυτα, όπως υπονοεί το βιβλίο.
Στο τέλος της τριλογίας της Πρέσπας θα έρθει το φως; Για να φτάσουμε τι απαιτεί από τους ήρωες του βιβλίου;
Κάθε τόμος ανοίγει και κλείνει με ένα θεατρικό έργο, του οποίου η δράση προχωρά παράλληλα με εκείνη του αφηγηματικού μέρους. Στο θεατρικό παρακολουθούμε τις προσπάθειες ενός γέρου Αλχημιστή και του νεαρού μαθητή του να παρασκευάσουν το ελιξίριο της αυτογνωσίας. Με λίγα λόγια, το αν θα φτάσουμε στο φως και αν θα το αναγνωρίσουμε ως τέτοιο, είναι στην κρίση του κάθε αναγνώστη. Η τριλογία δεν υπόσχεται έτοιμες λύσεις, υπόσχεται την ολοκληρωμένη και περισκοπική θέαση ενός ενιαίου φαινομένου, που έχει κατατμηθεί σκόπιμα, με αποτέλεσμα η κάθε όχθη της λίμνης να βλέπει μόνο το δικό της κομμάτι. Το πώς και το γιατί συντελέστηκε αυτή η κατάτμηση, ποιες συνθήκες την επέτρεψαν και ποιοι ωφελούνται, αναλύονται στο καθαρά φανταστικό περιβάλλον του βιβλίου. Διότι αυτά τα πράγματα δεν συμβαίνουν ποτέ στην πραγματικότητα. Η ενημέρωση που έχουμε για τα γεγονότα είναι πλήρης και ακριβής.
Η λίμνη αυτό το νοητό σύνορο που χωρίζει λαούς και ανθρώπους θα μπορούσαμε να πούμε ότι φανερώνει παράλληλα και το πόσα μη σύνορα έχουν οι χώρες και οι άνθρωποι μεταξύ τους. Έχουν όλοι στην πραγματικότητα κοινή μοίρα;
Έχουμε βιώσει παρόμοιες καταστάσεις και προβλήματα, διαφορετικοί λαοί, σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας. Ο λόγος που η ιστορία επαναλαμβάνεται, δεν είναι επειδή οι άνθρωποι δεν διδάσκονται, είναι επειδή το «ανάλογο» παραπλανά ως «άλλο».
Αυτές οι ημέρες της πανδημίας μάς το αποδεικνύουν αυτό περισσότερο από ποτέ; Η αυτό είναι μια ρομαντική σκέψη και δυστυχώς δεν θα είμαστε ποτέ ίσιοι;
Είμαστε ίσοι απέναντι σε πολλά κι αυτό έχει σημασία. Ας ξεκινήσουμε, για αλλαγή, τις σκέψεις μας από εκεί.
Τι μπορείτε να μας αποκαλύψετε για την τρίτη όχθη, την πλευρά του πάγου;
Ότι στον τρίτο τόμο της τριλογίας θα γνωρίσουμε μια νέα όψη του δράκου και μια νέα κοινότητα δρακολόγων που αγωνίζονται να τον ερμηνεύσουν. Μετά από αρκετά προσχέδια, μάλλον κατέληξα στο ύφος της αφήγησης αυτού του τόμου, βρήκα τους βασικούς χαρακτήρες – όχι όλους – και έχει ξεκινήσει η συγγραφή. Είναι πολύ νωρίς για να πω περισσότερα χωρίς τον κίνδυνο να διαψευσθώ, γιατί έχω τουλάχιστον τρία χρόνια δουλειάς μπροστά μου.
Έχετε σκεφτεί η τριλογία σας να γίνει μια επική σειρά ή μια ταινία; Ποιος θα θέλατε να την σκηνοθετήσει;
Ας γραφτεί πρώτα, ας γίνει κείμενο και στοχασμοί και περιγραφές, ας γίνει ένα ολοκληρωμένο λογοτεχνικό έργο σε τρεις ενότητες, άξιο να διαβαστεί και να συντροφεύσει τον αναγνώστη, και μετά θα σκεφτούμε τις άλλες τέχνες.
Φωτογραφίες: Μανώλης Τσάφος
Η Τριλογία του Δράκου της Πρέσπας κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, kastaniotis.gr
