Ο μέσος εργαζόμενος περισπάται κατά προσέγγιση ανά τρία λεπτά. Οι φοιτητές αλλάζουν εργασία ανά 65’’ όταν κάθονται στον υπολογιστή τους. Αυτό μας κάνει πιο αργούς, λιγότερο δημιουργικούς, επιρρεπείς σε λάθη, ακόμη και λιγότερο ευφυείς. Το καινούριο βιβλίο του δημοσιογράφου Johann Hari δεν είναι άλλη μία έκδοση αυτοβοήθειας για να ξαναβρούμε τη χαμένη μας συγκέντρωση. Ως απόφοιτος Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του King’s College του Κέμπριτζ, χάρη στα άρθρα του στις εφημερίδες New York Times, Guardian, Le Monde Diplomatique κ.ά. έχει βραβευτεί δύο φορές ως ο «Καλύτερος Δημοσιογράφος στη Μεγάλη Βρετανία» από τη Διεθνή Αμνηστία. Και το νέο του βιβλίο Η Αξία της Προσοχής: Γιατί Χάσαμε τη Συγκέντρωσή μας και Πώς να την Ανακτήσουμε (εκδ. Κλειδάριθμος), που κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό, έγινε μπεστ σέλερ όχι μόνο γιατί προτείνει τρόπους ώστε να καταφέρουμε να μένουμε πιο συγκεντρωμένοι, αλλά γιατί είναι βαθιά πολιτικό έως και φιλοσοφικό. Άλλωστε, ο σύγχρονος διανοητής Noam Chomsky έχει επαινέσει το συγγραφικό έργο του δημοσιογράφου στο παρελθόν, εκτιμώντας τη διεισδυτική του ματιά στα προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα.
ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ & MULTITASKING
Ένας από τους 250 ειδικούς από τους οποίους πήρε συνέντευξη ο Hari για τη συγγραφή του βιβλίου, ο Earl Κ. Miller, νευροεπιστήμονας στο ΜΙΤ, του εξήγησε πως ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος ώστε «να παράγει μία ή δύο σκέψεις ταυτόχρονα. Ως εκεί φτάνει. Έχουμε περιορισμένη γνωστική ικανότητα, κάτι που οφείλεται στη θεμελιώδη δομή του εγκεφάλου» και δεν αλλάζει όσο κι αν θα το θέλαμε. «Τη δεκαετία του 1960», γράφει ο Hari, «οι επιστήμονες των υπολογιστών εφηύραν μηχανές που είχαν περισσότερους από έναν επεξεργαστές, οπότε πραγματικά μπορούσαν να κάνουν δύο πράγματα (ή περισσότερα) ταυτοχρόνως. Ονόμασαν αυτή την ικανότητα των μηχανών “πολυεργασία”. Ύστερα πήραμε αυτή την έννοια και την εφαρμόσαμε σ’ εμάς». Σύμφωνα με έρευνες του δρα Larry Rosen, καθηγητή Ψυχολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, ο μέσος έφηβος και ο μέσος νεαρός ενήλικας πιστεύουν πραγματικά ότι μπορούν να παρακολουθούν έξι ή εφτά μορφές μίντια την ίδια στιγμή.
«Όμως», επισημαίνει ο συγγραφέας, «δεν είμαστε μηχανές. Δεν μπορούμε να ζήσουμε με τη λογική των μηχανών. Είμαστε άνθρωποι και λειτουργούμε διαφορετικά».
Στην εποχή μας, που η πληροφορία έρχεται με καταιγιστικές ταχύτητες, ο Adam Gazzaley, καθηγητής Νευρολογίας, Φυσιολογίας και Ψυχιατρικής στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, χρησιμοποιεί μια ενδιαφέρουσα μεταφορά: φανταστείτε, λέει, τον εγκέφαλό μας σαν ένα night club, όπου στην είσοδο στέκεται ένας πορτιέρης. Η δουλειά του πορτιέρη είναι να φιλτράρει τα περισσότερα από τα ερεθίσματα που πέφτουν πάνω του ανά πάσα στιγμή: τους διάφορους περισπασμούς, από την ειδοποίηση ότι κάποιος έκανε like στο story μας, ως ένα newsletter στο μέιλ μας ή το summary στην κοινή συνομιλία του μεταπτυχιακού στο Viber. Μπορεί ο πορτιέρης μας να είναι χειροδύναμος και γραμμωμένος, ικανός να αποκρούσει τρεις, τέσσερις ή και πέντε τέτοιους ανεπιθύμητους που θέλουν να μπουν στο κλαμπ, αλλά όταν αυτοί οι περισπασμοί είναι συνεχόμενοι καθημερινά, ο πορτιέρης πλέον εξουθενώνεται και το κλαμπ γεμίζει με ανεπιθύμητους φασαριόζους που ενοχλούν όσους έχουν έρθει να χορέψουν. Με άλλα λόγια, οι περισπάσεις μάς κάνουν να χάνουμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε συγκροτημένα ή να εργαζόμαστε προς έναν συγκεκριμένο στόχο.
Μια έρευνα που τη χρηματοδότησε η Hewlett Packard εξέτασε τον δείκτη νοημοσύνης ορισμένων εργαζομένων της σε δύο καταστάσεις: όταν δούλευαν χωρίς περισπασμούς και όταν λάμβαναν μέιλ και τηλεφωνήματα. Ακόμη και αυτοί οι δύο μόνο παράγοντες, χωρίς τα social media να περιπλέκουν κι άλλο τα πράγματα, προκάλεσαν πτώση δέκα μονάδων στο IQ των εργαζομένων.
ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΙΟ ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΟΙ, ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΙΟ ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ
Ο Sune Lehmann, από το τμήμα Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Επιστήμης των Υπολογιστών στο Πολυτεχνείο της Δανίας, εξηγεί πως υπάρχει και άλλη μία παράμετρος, ακόμα πιο ύπουλη στον τρόπο που επιδρά η τεχνολογία στην προσοχή μας: «Αυτό που θυσιάζουμε είναι η εμβάθυνση. Η εμβάθυνση θέλει χρόνο. Επίσης, θέλει στοχασμό. Αν πρέπει να τα προλαβαίνεις όλα και να στέλνεις συνέχεια μέιλ (σ.σ. και να κάνεις αναρτήσεις και stories, να αλληλεπιδράς με όσους σχολιάζουν και να μένεις και ενημερωμένος για τη δική τους δραστηριότητα στα social media), δεν υπάρχει χρόνος για να εμβαθύνεις». Ανήμποροι
να ανταποκριθούμε σε όλα αυτά τα ερεθίσματα που μας κατακλύζουν, μένουμε στην επιφάνεια. Ξαφνικά, η ανάλυση όσων συμβαίνουν γύρω μας, στον αληθινό και τον διαδικτυακό κόσμο, γίνεται πολύ χρονοβόρα και, μάλιστα, κοπιαστική. Μελέτες που παραθέτει ο συγγραφέας έχουν δείξει, άλλωστε, ότι όταν πιέζουμε τον εγκέφαλό μας να διαχειρίζεται πολλές πληροφορίες σε υψηλές ταχύτητες και για μεγάλα διαστήματα, οι πιθανότητες να ασχοληθούμε με κάτι πολύπλοκο ή δυσνόητο λιγοστεύουν. Με απλά λόγια, προτιμάμε απλουστευμένα δεδομένα, ρηχές διατυπώσεις, επιπόλαιες ερμηνίες και εύπεπτες πληροφορίες για γρήγορη κατανάλωση.
Όταν ατομικά και συλλογικά αδυνατούμε να εμβαθύνουμε, αναρωτιέται ο Hari, πώς θα βρούμε λύσεις για όλες τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας; «Όταν καταστρέφεται η προσοχή, καταστρέφεται και η ικανότητα να λύνουμε προβλήματα. Η επίλυση μεγάλων προβλημάτων προϋποθέτει τη διαρκή προσήλωση πολλών ανθρώπων για πολλά χρόνια. Η δημοκρατία προϋποθέτει την ικανότητα του λαού να δίνει προσοχή για αρκετά μεγάλο διάστημα, ώστε να αναγνωρίζει τα πραγματικά προβλήματα, να τα διακρίνει από τις φαντασιώσεις, να σκέφτεται λύσεις και να απαιτεί από τους ηγέτες του να λογοδοτούν αν δεν καταφέρνουν να τις κάνουν πράξη. Αν το χάσουμε αυτό, χάνουμε την ικανότητά μας να έχουμε μια πλήρως λειτουργική κοινωνία. […] Ένας κόσμος γεμάτος πολίτες στερημένους ή με διάσπαση προσοχής που θα πηγαίνουν από το Twitter στο Snapchat και αντιστρόφως θα είναι ένας κόσμος γεμάτος διαδοχικές κρίσεις, όπου δεν θα μπορούμε να κουμαντάρουμε καμία».
Πάρτε, για παράδειγμα, την κρίση της κλιματικής αλλαγής, μας προτρέπει ο συγγραφέας. «Πρέπει να βρεθεί λύση. Πρέπει να απομακρυνθούμε γρήγορα από τα ορυκτά καύσιμα και να ηλεκτροδοτήσουμε τις κοινωνίες μας με καθαρές, “πράσινες” πηγές ενέργειας. Αλλά για να το κάνουμε αυτό, πρέπει να μπορούμε να προσηλωθούμε, να κάνουμε λογικές συζητήσεις μεταξύ μας και να σκεφτούμε καθαρά. Αυτές οι λύσεις δεν θα προέλθουν από ζαλισμένους ανθρώπους που εναλλάσσουν εργασίες ανά τρία λεπτά. Μπορούμε να ξεπεράσουμε την κλιματική κρίση μόνο αν ξεπεράσουμε την κρίση της προσοχής». Ή, όπως το θέτει ο James Williams, πρώην ειδικός στρατηγικής της Google, «κάποτε πίστευα πως δεν είχαν απομείνει μεγάλοι πολιτικοί αγώνες. […] Πόσο λάθος έκανα. Η απελευθέρωση της προσοχής του ανθρώπου μπορεί να είναι ο καθοριστικός ηθικός και πολιτικός αγώνας του καιρού μας. Η επιτυχία του είναι το προαπαιτούμενο για την επιτυχία όλων των αγώνων».
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ & ΟΝΕΙΡΟΠΟΛΗΣΗ
Εξάλλου, η απόσπαση της προσοχής μας πλήττει την ικανότητά μας να βρίσκουμε λύσεις και για έναν ακόμα λόγο, σύμφωνα με τον συγγραφέα. Το multitasking μάς στερεί τη δημιουργικότητά μας. Όπως εξηγεί ο νευροεπιστήμονας Earl Miller, όλες οι καινούριες σκέψεις και οι καινοτομίες προέρχονται από το μυαλό μας όταν σχηματίζει καινούριες συνδέσεις. «Όταν έχει ελεύθερο, απερίσπαστο χρόνο, αυτομάτως θα ανατρέξει σε όσα απορρόφησε και θα αρχίσει να διαμορφώνει συνδέσεις μεταξύ τους με καινούριους τρόπους. Αν περνάτε πολύ χρόνο επεξεργασίας του εγκεφάλου με εναλλαγές, τότε απλώς δίνετε λιγότερες ευκαιρίες στον εγκέφαλό σας να ακολουθήσει τις συνειρμικές συνδέσεις σε καινούρια μέρη και να κάνει πραγματικά πρωτότυπες και δημιουργικές σκέψεις».
Φυσικά, το να αφήνουμε τον νου μας να περιπλανάται ελεύθερος θα χτυπήσει καμπανάκια αντιπαραγωγικότητας και ενοχών στην κουλτούρα μας σήμερα, που στα ενδότερα της Google το ανεπίσημο σύνθημα του προσωπικού είναι «αν δεν είσαι γρήγορος, την πάτησες» και η ομάδα που σχεδίασε τον πρώτο υπολογιστή Mac φορούσε μπλουζάκια που έγραφαν «δουλεύω 90 ώρες την εβδομάδα και μου αρέσει!». Η περιπλάνηση του μυαλού μας, όμως, είναι απαραίτητη αν θέλουμε να βρούμε νέους τρόπους να βγούμε από τα αδιέξοδα στα οποία βρισκόμαστε. Και ο καταιγισμός πληροφοριών, μηνυμάτων και ειδοποιήσεων αφήνει πραγματικά ελάχιστα περιθώρια στον νου μας να ταξιδέψει ελεύθερος.
Για τον ίδιο τον συγγραφέα, αυτή η συνειδητοποίηση ήρθε όταν αποφάσισε να αποσυνδεθεί για τρεις μήνες από τους ηλεκτρονικούς περισπασμούς. Έβαλε αυτόματη απάντηση στα μέιλ του ότι δεν θα ήταν διαθέσιμος γι’ αυτό το διάστημα, για να μπορεί να γράφει δανείστηκε έναν υπολογιστή τόσο παλιό που δεν συνδεόταν στο διαδίκτυο, αντικατέστησε το έξυπνο κινητό του με ένα απλό και νοίκιασε ένα παραλιακό σπίτι από το οποίο έβγαλε τελείως το μόντεμ.
Σε μια από τις καθημερινές του βόλτες στον ωκεανό, είδε τα πράγματα στις αληθινές τους διαστάσεις: «Στύλωνα το βλέμμα μου σε πράγματα που ήταν ταχύτατα και προσωρινά, όπως η ροή του Twitter, πάρα πολύ καιρό. Τώρα κοίταζα κάτι αρχαίο και πολύ μόνιμο. Το Twitter σε κάνει να νιώθεις ότι ολόκληρος ο κόσμος έχει έμμονη ιδέα μ’ εσένα και το μικρό εγώ σου – σε αγαπάει, σε μισεί, μιλάει για εσένα αυτή τη στιγμή. Ο ωκεανός σε κάνει να νιώθεις ότι ο κόσμος σε χαιρετάει με μια μαλακή, υγρή, φιλόξενη αδιαφορία».
ΤΟ «ΔΩΡΟ» ΤΗΣ COVID
Η πολιτική συγγραφέας Naomi Klein αποκάλυψε στον Johann Hari τη δική της σκοπιά για την ιλιγγιώδη ταχύτητα στην οποία μας παρασέρνει η τεχνολογία, αλλά και για τον ρόλο που έπαιξε στη συνείδηση του κόσμου η πανδημία: «Ολισθαίναμε σταδιακά σε έναν κόσμο στον οποίο σε κάθε σχέση μας μεσολαβούσαν πλατφόρμες και οθόνες, και εξαιτίας της Covid, αυτή η σταδιακή διαδικασία επιταχύνθηκε τρομερά. Το σχέδιο δεν προέβλεπε να γίνει το άλμα με αυτό τον τρόπο. Στην πραγματικότητα, αυτό το άλμα είναι μια ευκαιρία. Κάναμε βουτιά με το κεφάλι σε ένα όραμα του μέλλοντος και συνειδητοποιήσαμε ότι το μισούμε».
ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Βέβαια, όπως ανακάλυψε κατά τη συγγραφή του βιβλίου του, η απόλυτη ψηφιακή αποτοξίνωση δεν είναι ούτε ρεαλιστική ούτε η λύση του προβλήματος, μιας και δεν είναι ούτε η πηγή του. Μολονότι η τεχνολογία και τα social media είναι τα πρώτα που κατηγορούνται από όλους για τον κατακερματισμό της προσοχής μας, δεν είναι παρά το μέσο μιας ακόμα πιο ανησυχητικής δύναμης, του πολιτικοοικονομικού συστήματος που οδηγεί όλο και πιο βαθιά το ανθρώπινο είδος σε κρίση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να διαφημίζουν ότι σκοπός τους είναι να μας φέρνουν κοντά με τους αγαπημένους μας
και με ομάδες με τις οποίες μοιραζόμαστε τις ίδιες σκέψεις και ανησυχίες, όμως όλοι ξέρουν πλέον ότι στόχος τους είναι να μεγιστοποιούν τα έσοδά τους με δύο τρόπους, όπως αποκάλυψε και πριν από τέσσερα χρόνια το ντοκιμαντέρ του Netflix Το Κοινωνικό Δίλημμα: κρατώντας μας όσο το δυνατόν περισσότερη ώρα σε αυτά (το περίφημο engagement), ώστε να βλέπουμε όσο το δυνατόν περισσότερες διαφημίσεις και συλλέγοντας όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για εμάς, ώστε να διαμορφώσουν το αγοραστικό μας προφίλ. «Αυτό είναι το επιχειρηματικό μοντέλο όλων αυτών των ιστοτόπων στους οποίους περνάμε τόσο μεγάλο μέρος της ζωής μας», εξηγεί ο Hari. «Ο τεχνικός όρος γι’ αυτό το σύστημα, τον οποίο επινόησε η εξαιρετική καθηγήτρια του Harvard Shoshana Zuboff, είναι “κατασκοπευτικός καπιταλισμός”. Φυσικά, εμφανίζονται ολοένα και πιο εξελιγμένες μορφές διαφήμισης και μάρκετινγκ εδώ και πάνω από εκατό χρόνια, αλλά τώρα πρόκειται για ένα τεράστιο άλμα προς τα εμπρός. Η διαφημιστική γιγαντοαφίσα δεν ξέρει τι γκουγκλάρατε στις τρεις τα χαράματα την περασμένη Πέμπτη», καταλήγει ο ίδιος. Η μηχανή αναζήτησης όμως ξέρει, όπως ξέρουν και το Facebook, το Instagram και το TikTok όσα έχουμε ανταλλάξει μέσω μηνυμάτων με τους διαδικτυακούς μας φίλους ή σε ποιες διαφημίσεις κάναμε swipe…
Αν το Facebook ήθελε πράγματι να μας φέρει πιο κοντά με τους φίλους μας, δηλώνει στον συγγραφέα ο Tristan Harris, πρώην μηχανικός της Google που εμφανίζεται και στο παραπάνω ντοκιμαντέρ, θα ήταν εύκολο να φτιαχτεί μέσα στην εφαρμογή ένας κώδικας που θα μας επέτρεπε, για παράδειγμα, να εντοπίσουμε ποιος φίλος μας είναι κοντά ώστε να βρεθούμε και να βγούμε παρέα στην αληθινή ζωή. Ή ένας άλλος κώδικας που θα μας έστελνε στο τέλος της
ημέρας μια σύνοψη για όσα συνέβησαν online και μας αφορούν, αντί για τις συνεχείς ειδοποιήσεις που μας αποσπούν. «Το επιχειρηματικό μοντέλο τους όμως είναι ο χρόνος στην οθόνη, όχι ο χρόνος στη ζωή», καταλήγει ο ίδιος. Η απόλυτη ειρωνεία, προσθέτει ο Σκοτσέζος δημοσιογράφος είναι ότι πλέον οι εταιρείες τεχνολογίας δεν μπορούν να αρνηθούν την κρίση και μετατοπίζουν την ευθύνη στους ίδιους τους χρήστες: με λειτουργίες όπως η καταμέτρηση του χρόνου οθόνης και το «focus» της Apple, «μας προτρέπουν διακριτικά να το βλέπουμε σαν ένα προσωπικό πρόβλημα που πρέπει να λυθεί με μεγαλύτερη αυτοσυγκράτηση εκ μέρους μου και εκ μέρους σας, όχι από αυτές». Πρόκειται για ένα συστημικό πρόβλημα, καταλήγει ο ειδικός, και ναι μεν είναι σημαντική η ατομική ευθύνη καθενός μας, αλλά χωρίς συστημική δράση, δεν θα βρεθεί λύση.
ΚΑΠΟΙΟΙ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΣΥΝΗΘΕΙΣ ΥΠΟΠΤΟΙ
Εκτός από τα social media, το στρες, την οικονομική ανασφάλεια, την έλλειψη ύπνου κ.ά., όλα απόρροια του οικονομικού μοντέλου της ανάπτυξης που κατακερματίζει την προσοχή (και τη ζωή) μας, ο συγγραφέας αποκαλύπτει πως υπάρχουν και κάποιοι λιγότερο εμφανείς, αλλά εξίσου επιβλαβείς παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό. Η καθηγήτρια περιβαλλοντικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ Barbara Maher εξηγεί πως «αν σήμερα ζεις σε μια μεγάλη πόλη, κάθε μέρα αναπνέεις μια χημική σούπα, ένα μείγμα από πολλούς διαφορετικούς επιμολυντές. Ο εγκέφαλός σας δεν εξελίχθηκε για να απορροφά αυτά τα χημικά, δεν ξέρει πώς να τα διαχειριστεί και βιώνετε μια χρόνια επανειλημμένη επίθεση στον εγκέφαλό σας», που ανάμεσα σε άλλα πλήττει και την ικανότητά μας να παραμένουμε συγκεντρωμένοι. Η διατροφή είναι ακόμα ένας κρυφός παίκτης στο παιχνίδι της μειωμένης προσοχής. Σύμφωνα με το βιβλίο του Johann Hari, το 2009, Ολλανδοί επιστήμονες χώρισαν ένα σύνολο παιδιών σε δύο ομάδες. Η διατροφή της πρώτης ήταν η συνηθισμένη του δυτικού κόσμου, με εξευγενισμένους υδατάνθρακες, επεξεργασμένα τρόφιμα, λάδια κατώτερης ποιότητας κ.λπ. Τα παιδιά της δεύτερης ομάδας λάμβαναν τροφές χωρίς καθόλου συντηρητικά, πρόσθετα ή συνθετικές χρωστικές. Έπειτα από αρκετές εβδομάδες, «το 70% των παιδιών που είχαν κόψει τα συντηρητικά και τις χρωστικές εμφάνισε βελτίωση στην ικανότητα να δίνει προσοχή, ενώ η μέση βελτίωση έφτασε το εξαιρετικό ποσοστό του 50%».
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ VS ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Παρ’ όλα αυτά, μελετώντας τα στοιχεία πολλών διαφορετικών κλάδων, ο Hari εντόπισε ότι αρχίσαμε να επιταχύνουμε ολοένα και περισσότερο και, ως αποτέλεσμα, να αποσπάται η προσοχή μας ολοένα και περισσότερο πολύ πριν από το Facebook. Αυτή η πορεία, σύμφωνα με μελέτες του Νορβηγού καθηγητή
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Thomas Hylland Eriksen, ξεκίνησε από τη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν θεμελιώθηκε η οικονομική ανάπτυξη. «Η οικονομική
οργανωτική αρχή της σύγχρονης κοινωνίας είναι η οικονομική ανάπτυξη. Πρόκειται για την πεποίθηση ότι κάθε χρόνο η οικονομία -και μαζί της και κάθε
εταιρεία- θα πρέπει να γίνεται μεγαλύτερη». Και η ανάπτυξη μιας εταιρείας μπορεί να συντελεστεί με δύο τρόπους: ο πρώτος είναι να βρει νέες αγορές, εφευρίσκοντας κάτι νέο ή εξάγοντας κάτι σε ένα μέρος του κόσμου στο οποίο δεν υπάρχει ακόμα. Ο δεύτερος είναι ότι η εταιρεία μπορεί να πείσει τους υπάρχοντες καταναλωτές να αγοράζουν περισσότερο.
Αν με αυτό το μοντέλο έχουμε φτάσει εδώ που βρισκόμαστε σήμερα, υπάρχει άραγε εφικτή εναλλακτική ή μόνο μποέμ ρομαντισμοί; Ο οικονομικός ανθρωπολόγος του πανεπιστημίου του Λονδίνου Jason Hickel έχει να αντιπροτείνει την «οικονομία σταθερής κατάστασης». «Θα μπορούσαμε να εγκαταλείψουμε την οικονομική ανάπτυξη ως βασική αρχή της οικονομίας και αντί γι’ αυτή να επιλέξουμε διαφορετικούς στόχους», εξηγεί ο Hari. «Προς το
παρόν νομίζουμε ότι ευημερούμε αν δουλεύουμε σαν τα σκυλιά για να αγοράζουμε πράγματα. [Ο Hickel] είπε ότι μπορούμε να επανακαθορίσουμε την ευμάρεια, ώστε να σημαίνει ότι έχουμε χρόνο για να είμαστε μαζί με τα παιδιά μας, να πάμε στη φύση, να κοιμηθούμε ή να ονειρευτούμε. Οι πιο πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν μια γρήγορη ζωή, θέλουν μια καλή ζωή».
Και αν κανείς αναρωτιέται αν έχει καν νόημα να τα βάλει με τέτοιους παγκόσμιους κολοσσούς, ο συγγραφέας απαντά πως «δυνάμεις ισχυρές όσο οι εταιρείες τεχνολογίας έχουν ηττηθεί πολλές φορές στην ανθρώπινη ιστορία και συμβαίνει πάντα με τον ίδιο τρόπο. Συμβαίνει όταν οι απλοί άνθρωποι δημιουργούν κινήματα και απαιτούν κάτι καλύτερο […] Όταν οι ομοφυλόφιλοι άρχισαν να οργανώνονται τη δεκαετία του 1890, μπορεί να φυλακίζονταν απλώς και μόνο αν έλεγαν ποιον αγαπούσαν. Όταν τα συνδικάτα των εργαζομένων άρχισαν να αγωνίζονται για το Σαββατοκύριακο, η αστυνομία έδερνε τα μέλη τους και οι αρχηγοί τους πυροβολούνταν ή απαγχονίζονταν». Αλλά, όπως το θέτει ο Aza Raskin, ο άνθρωπος που εφηύρε τον τρόπο ώστε το feed στα social media να μη σταματά ποτέ και έχει ζητήσει δημόσια συγγνώμη από το κοινό για τη συμβολή του στην τεχνολογία, «είναι δύσκολο να πάμε από αυτό τον λόφο στον απέναντι, επειδή μεσολαβεί μια κοιλάδα. Αυτός είναι ο ρόλος των κυβερνητικών ρυθμίσεων – να κάνουν πιο εύκολο το πέρασμα της κοιλάδας. Όμως ο λόφος αντίκρυ είναι πολύ, πολύ πιο ωραίος».
ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ: MANWAI TAI, STYLING: NICOLA LAI
