«Γράφω αυτό το βιβλίο µε αισθήµατα αγωνίας και θλίψης για τα οικολογικά προβλήµατα που διογκώνονται, για την όξυνση των οικονοµικών ανισοτήτων, για την παρακµή της δηµοκρατίας, για την επιδείνωση των διεθνών συγκρούσεων. Μιλώντας µε τους φοιτητές µου αντιλαµβάνοµαι πλευρές µιας κοινωνικής κρίσης που εντείνεται και ένα “ηθικό έλλειµµα“, κυρίως όσον αφορά τη λειτουργία του πολιτικού συστήµατος, αλλά και του συνόλου των παραδοσιακών θεσµών της κοινωνίας», λέει στον πρόλογο του βιβλίου του Ο Κόσµος µας Πρέπει Να Αλλάξει (εκδ. Gutenberg) ο καθηγητής Οικονοµικών στο Πάντειο Πανεπιστήµιο Νίκος Λέανδρος. Το βιβλίο αναφέρεται στις συνέπειες της εφαρµογής του νεοφιλελεύθερου µοντέλου: κλιµατική κρίση, τεράστια οικονοµική ανισότητα, αυξανόµενη φτώχεια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα βρίσκεται σε συνεχή περιδίνηση. Ο συγγραφέας δείχνει µέσα από κρίσιµους τοµείς, όπως το δηµόσιο χρέος, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, η παραγωγικότητα, η δηµογραφική κατάσταση, το πραγµατικό διαθέσιµο εισόδηµα, η ψηφιακή µετάβαση και οι κοινωνικές συνθήκες, ότι η κατάσταση της χώρας είναι σήµερα χειρότερη από ό,τι ήταν στη δεκαετία του 2000 και πως η απόστασή µας από τον κοινοτικό µέσο όρο έχει µεγαλώσει πολύ.
«Το γεγονός ότι η Ελλάδα είναι το µοναδικό κράτος-µέλος της ΕΕ που παρουσιάζει µείωση της παραγωγικότητας µεταξύ 2000 και 2022 και ο µέσος ετήσιος µισθός σε σταθερές τιµές έχει µειωθεί κατά 30% µεταξύ 2009 και 2022 λέει πολλά για την οικονοµική και κοινωνική πραγµατικότητα. Δυνατότητες για µια διαφορετική πορεία υπάρχουν, αλλά απαιτείται ένα διαφορετικό αναπτυξιακό µοντέλο που θα προωθήσει τη δηµιουργία µιας ανταγωνιστικής οικονοµίας της γνώσης µε κοινωνική δικαιοσύνη. Τίποτα όµως δεν µπορεί να γίνει χωρίς την ενηµέρωση των πολιτών, την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας των προβληµάτων που αντιµετωπίζουµε και την απελευθέρωση της δηµιουργικότητας του ελληνικού λαού», συνεχίζει ο κος Λέανδρος. Με τον έλεγχο των ΜΜΕ από κάποιους ολιγάρχες, η αντικειµενική ενηµέρωση των πολιτών έχει καταστεί αδύνατη, ιδιαίτερα την τελευταία πενταετία που η κυβέρνηση προσπαθεί να µας πείσει ότι είµαστε σε τροχιά ανάπτυξης. «Όµως, η ανάπτυξη είναι ανάπτυξη µόνο όταν έχει το στοιχείο της βιωσιµότητας, δηλαδή προάγει ταυτόχρονα την οικονοµική και την περιβαλλοντική βιωσιµότητα και έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, δηλαδή οδηγεί στη διεύρυνση των ανθρώπινων επιλογών και ικανοτήτων. (…) Μια στρατηγική βιώσιµης ανάπτυξης επιδιώκει να δηµιουργήσει καλύτερες προϋποθέσεις για την επιτυχία αυτού του στόχου. Αυτό δεν είναι εύκολο και απαιτεί δράσεις και τοµές σε πολλά επίπεδα. Σεβασµό των ατοµικών ελευθεριών και της δηµοκρατίας. Αποκέντρωση της εξουσίας και αυτοδιοίκηση, ώστε οι άνθρωποι να µπορούν να συµµετέχουν όσο το δυνατόν περισσότερο στη λήψη των αποφάσεων που τους αφορούν», υποστηρίζει ο συγγραφέας.
Γιατί όµως η χώρα µας αποτυγχάνει διαρκώς να κάνει αυτό το άλµα; Έχοντας ερευνήσει τα στοιχεία των περισσότερων φτωχών χωρών του κόσµου, οι πανεπιστηµιακοί και πρόσφατα νοµπελίστες Daron Acemoglu και James A. Robinson* καταλήγουν στο εξής συµπέρασµα στο βιβλίο τους Γιατί Αποτυγχάνουν τα Έθνη (εκδ. Λιβάνη): «Η οικονοµική αποτυχία των εθνών οφείλεται στους κλειστούς θεσµούς, οι οποίοι διατηρούν φτωχές τις φτωχές χώρες και τις εµποδίζουν να ακολουθήσουν το µονοπάτι της οικονοµικής µεγέθυνσης. Σε όλες αυτές τις χώρες, οι κλειστοί θεσµοί επιβλήθηκαν από ελίτ που διαµόρφωσαν τους οικονοµικούς θεσµούς µε τρόπο τέτοιο, ώστε να διαιωνίζουν την εξουσία τους και να πλουτίζουν εις βάρος της κοινωνίας, µε συνέπεια τη φτωχοποίηση των πολιτών». Εδώ εντοπίζει τις βαθύτερες αιτίες της ελληνικής παρακµής και ο κος Λέανδρος: «Η λειτουργία των κρατικών θεσµών καθορίζεται από τις κοµµατικές επιλογές που έχουν βασικό στόχο την εξυπηρέτηση των συµφερόντων των πολιτικών και οικονοµικών ελίτ. Τα µεγάλα σκάνδαλα των τελευταίων δεκαετιών συνοψίζουν δύο βασικά χαρακτηριστικά της λειτουργίας του ελληνικού πολιτικού συστήµατος: τη διαπλοκή των κοµµάτων εξουσίας µε τα µεγάλα επιχειρηµατικά συµφέροντα και την ατιµωρησία των εµπλεκοµένων, ιδιαίτερα όσον αφορά το πολιτικό προσωπικό. Η ατιµωρησία επιτυγχάνεται µέσω της κακής λειτουργίας των ελεγκτικών µηχανισµών και κυρίως της δικαιοσύνης. Οι συνέπειες είναι πολιτικές, κοινωνικές, οικονοµικές, ενώ επηρεάζουν και τις διεθνείς σχέσεις και την αµυντική ικανότητα της χώρας. Η απάντηση, λοιπόν, στο ερώτηµα γιατί αποτυγχάνουµε να γυρίσουµε σελίδα, δεν είναι γιατί δεν έχουµε τις ικανότητες ή τους πόρους, αλλά γιατί κυριαρχούν οικονοµικές και πολιτικές δυνάµεις που εκµεταλλεύονται το κλειστό οικονοµικό και πολιτικό σύστηµα προς ίδιον όφελος, αδιαφορώντας για την παρακµή και τη φτωχοποίηση της χώρας. Ενάντια σε αυτές τις αντιλήψεις και πρακτικές πρέπει να δηµιουργηθεί ένα κοινωνικό κίνηµα των δηµιουργικών δυνάµεων και να προωθήσει αιτήµατα και δράσεις που θα βελτιώσουν τις οικονοµικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Η συνειδητοποίηση του µεγέθους των προκλήσεων που αντιµετωπίζουµε είναι ένα ουσιαστικό πρώτο βήµα. Η σύγκρουση µε θεσµικές διευθετήσεις, προνόµια και νοοτροπίες που κρατούν εγκλωβισµένη τη χώρα, η προβολή αιτηµάτων και προτάσεων και η ανάπτυξη δράσεων για την αντιµετώπιση των προβληµάτων είναι η αναγκαία συνέχεια», καταλήγει ο ίδιος.
Μέσα σε ένα καυτό γεωπολιτικό περιβάλλον, µε δύο πολέµους να εξελίσσονται τριγύρω µας, µε άγνωστες για εµάς συνέπειες, και µε τα ελληνοτουρκικά να αποτελούν κίνδυνο απώλειας της εθνικής µας κυριαρχίας, η ανάγκη να αφυπνισθούµε είναι επείγουσα. Στην Ιστορία, όπως και στη φύση, η σήψη είναι το εργαστήριο της ζωής, έγραψε ο σπουδαίος Ουρουγουανός συγγραφέας και δηµοσιογράφος Eduardo Galeano**. Και είναι τέτοια η σήψη γύρω µας, που θα πρέπει εµείς να δώσουµε τη µάχη για να είναι υγιές αυτό που θα γεννηθεί. Ακόµη κι αν αυτό δείχνει αδύνατο, ουτοπικό. Άλλωστε ο Galeano έλεγε για την ουτοπία***: «Πλησιάζω δυο βήματα και εκείνη απομακρύνεται δυο βήματα. Περπατώ δέκα βήματα κι ο ορίζοντας κάνει πίσω άλλα δέκα. Όσο κι αν προχωρήσω, δεν θα τη φτάσω ποτέ. Σε τι χρησιμεύει η ουτοπία; Γι’ αυτό ακριβώς: για να προχωράμε».
Φλώρα Τζημάκα
ftzimaka@atticamedia.gr
* Η κριτική για το φετινό βραβείο Νόμπελ οικονομίας: Η Σουηδική Ακαδημία Επιστημών απένειμε το Νόμπελ Οικονομίας 2024 στους καθηγητές οικονομίας του ΜΙΤ Daron Acemoglu και Simon Johnson και στον οικονομολόγο και πολιτικό επιστήμονα, πρώην καθηγητή στο Harvard, James A. Robinson, για τις έρευνές τους σχετικά με τον τρόπο που οι θεσμοί διαμορφώνουν και επηρεάζουν την ευημερία. Ωστόσο, το έργο τους έχει δεχτεί έντονη κριτική επειδή, μεταξύ άλλων, αγνοεί τις συνέπειες της αποικιοκρατίας στις φτωχές χώρες. Μετά την παραλαβή του βραβείου, σε σχετική ερώτηση ο Daron Acemoglu δήλωσε: «Αντί να ρωτάμε αν η αποικιοκρατία είναι καλή ή κακή, εμείς παρατηρήσαμε ότι διαφορετικές αποικιακές στρατηγικές έχουν οδηγήσει σε διαφορετικά θεσμικά μοτίβα που έχουν επιμείνει με την πάροδο του χρόνου». Με λίγα λόγια, η έρευνα αγνοεί τον υπ’ αριθμόν ένα παράγοντα για τη φτωχοποίηση μιας χώρας. Αλλά και το ίδιο το Νόμπελ Οικονομίας είναι ένα αμφιλεγόμενο βραβείο. Απονέμεται εδώ και 55 χρόνια -από τότε που θεσπίστηκε, με απόφαση της Κεντρικής Τράπεζας της Σουηδίας, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της οικογένειας Νόμπελ-, μόνο σε οικονομολόγους που είναι υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς και, κυρίως, του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, όπως οι Friedrich A.Hayek και Milton Friedman, πατριάρχες του νεοφιλελευθερισμού. Ο Friedman είναι αυτός που σχεδίασε ένα απάνθρωπο οικονομικό πρόγραμμα για τη χούντα του Pinochet, το οποίο εφάρμοσαν Χιλιανοί οικονομολόγοι της «σχολής» του. Είχε επίγνωση ότι κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί παρά μόνο σε συνθήκες ακραίου αυταρχισμού. Έτσι σχεδιάστηκε το στρατιωτικό πραξικόπημα στη Χιλή, η ανατροπή του σοσιαλιστή Salvador Allende και η επιβολή της χούντας, που δολοφόνησε πάνω από 40.000 Χιλιανούς. Μόνο έτσι θα μπορούσαν να περιέλθουν πολύτιμα ορυκτά και άλλα δημόσια αγαθά σε αμερικανικές εταιρείες (Naomi Klein, Το Δόγμα του Σοκ, εκδ. Λιβάνη).
** Eduardo Galeano: Κυνηγός Ιστοριών (εκδ. Πάπυρος)
***Eduardo Galeano: Οι λέξεις ταξιδεύουν (εκδ. Πάπυρος)
