Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα που θέτει η Καναδή συγγραφέας Sarah Bernstein στο βιβλίο που βρέθηκε στη βραχεία λίστα για το βραβείο Booker 2023 είναι πώς όσοι δέχονται καταπίεση και βία μπορούν να εσωτερικοποιήσουν μια ευθύνη που όχι μόνο δεν τους αναλογεί, αλλά τους καταπιέζει ακόμα περισσότερο. Τόσο που γίνεται το δικό τους εργαλείο βίας και καταπίεσης ή να προυπάρχει. Θέτει ερωτήματα για τις ατομικές εμπειρίες, το τι κάνει κάποιον θύμα και θύτη, αλλά και δίνει αφορμές για να αναρωτηθούμε για την συνύπαρξη αυτών των ιδιοτήτων την ίδια στιγμή, φτάνοντας να σκάβει για τις ρίζες και τα κουκούτσια της αθωότητας ως μια έννοια κατασπαραγμένη, ευμετάβλητη και άρα άβολη και επικίνδυνη. Το βιβλίο μας αφηγείται την ιστορία μιας νεαρής γυναίκας που μετακομίζει σε μια απομακρυσμένη χώρα του Βορρά, που ήταν κάποτε η χώρα των προγόνων της. Εδώ ζει τώρα ο πλούσιος αδελφός της, πρόσφατα χωρισμένος, κι εκείνη έρχεται να κάνει αυτό που έχει μάθει καλύτερα στη ζωή της: να τον υπηρετεί. Απομονωμένη στο τεράστιο σπίτι του μέσα στο δάσος, ολομόναχη καθώς εκείνος λείπει για δουλειές, μέσα σε μια φύση σιωπηλή και επιβλητική, κοιτάζει από μακριά τη μικρή πόλη στην κοιλάδα. Οι ντόπιοι τη βλέπουν με καχυποψία. Είναι ξένη. Παρείσακτη. Επικίνδυνη. Κάθε της προσπάθεια να είναι καλή μέσα στον τρομερό κόσμο αποτυγχάνει. Κάθε της κίνηση παρερμηνεύεται. Όταν παράξενα και μακάβρια γεγονότα αρχίζουν να συμβαίνουν -μια προβατίνα γεννάει το αρνάκι της νεκρό, οι αγελάδες τρελαίνονται και πρέπει να θανατωθούν όλες-, η ευθύνη αποδίδεται σ’ εκείνη.
Το βιβλίο σας Σπουδή στην Υποταγή (εκδ. Διόπτρα) που εισήλθε στη βραχεία λίστα για το βραβείο Booker διερευνά την προκατάληψη, τη δυναμική της εξουσίας και το πώς η Ιστορία διαμορφώνει τους ανθρώπους. Ήταν αυτή η πρόθεσή σας;
Ναι, ήθελα να εξετάσω τους τρόπους με τους οποίους η Ιστορία κληρονομείται από γενιά σε γενιά μέσα από το πρίσμα της ατομικής εμπειρίας. Για εμένα, η Ιστορία βιώνεται μέσα στο σώμα -αν και κάποιος θα μπορούσε να πει ότι το σώμα είναι από μόνο του Ιστορία- και όχι σε ένα υπόβαθρο στο οποίο συμβαίνουν τα πράγματα. Σ’ αυτό το βιβλίο, η εμπειρία της αφηγήτριας από την Ιστορία είναι μια σειρά καταστροφών, από τις οποίες, κάθε τελευταία περιμένει την επόμενη. Ήθελα να εξερευνήσω τι σημαίνει για έναν άνθρωπο μια τέτοια κατανόηση της Ιστορίας και για την αίσθησή του ως προς το εύρος των δυνατοτήτων του. Τι σημαίνει για τις πράξεις του και για την ικανότητά του να δρα μέσα στον κόσμο.
Είναι το βιβλίο σας μια γυναικεία εξομολόγηση; Μια μορφή αφήγησης με αυξανόμενο πολιτιστικό βάρος; Νομίζω πως υπάρχει μια ενέργεια, σαν η αφηγήτρια να αισθάνεται υποχρεωμένη, αλλά και να πιέζεται να διηγηθεί την ιστορία της.
Βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα την παρατήρησή σας. Η σχέση μου με την εξομολόγηση είναι περίπλοκη, καθώς δεν είμαι καθόλου σίγουρη ότι η προσταγή να μιλήσεις για το τραύμα σου είναι απαραιτήτως απελευθερωτική. Μπορεί και να είναι, φυσικά, εξαρτάται όμως από τις περιστάσεις. Είμαι επιφυλακτική απέναντι στην ιδέα ότι ο καθένας οφείλει να διηγηθεί την ιστορία του ή ότι το τραύμα κάποιου ανθρώπου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ηθική επιμόρφωση κάποιου άλλου. Με ενδιαφέρει περισσότερο να εξερευνήσω τη δυναμική της εξουσίας ως στοιχείο της αφήγησης. Τι παραμένει ανείπωτο, τι διαγράφεται και τι αποκαλύπτεται.
Το μυθιστόρημά σας έχει χαρακτηριστεί “πολύπλοκο” με “σχολαστικό” αφηγηματικό ύφος. Αναλύστε μας τον τρόπο με τον οποίο, μέσω της πλοκής, προσεγγίσατε το βάθος της ψυχολογίας και της εσωτερικής αναταραχής της ηρωίδας σας.
Μου αρέσει πολύ η αντιπαράθεση αυτών των δύο όρων. Από τη μία έχουμε μια ηρωίδα που θέλει να είναι ακριβής, να κάνει το καθετί σωστά. Επιστρέφει, λοιπόν, σε πτυχές της ιστορίας της, τις αναθεωρεί, τις ξανασκέφτεται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη. Αυτές οι περιγραφές, παραδόξως, δημιουργούν μια ασάφεια στην αφήγηση, αντί να την ξεκαθαρίζουν. Είχα την ιδέα να γράψω την ιστορία με έναν τρόπο σπειροειδή, θα έλεγα, επαναλαμβανόμενο, που βαδίζει πάνω σε παλιό έδαφος προσπαθώντας να φτάσει σε ένα κέντρο, το οποίο θα μπορούσε και να μην υπάρχει. Αυτό αντανακλά την αναζήτηση της ηρωίδας για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις που ακόμη προσπαθεί να διατυπώσει μέσα στην αφήγηση. Σαν να προσπαθεί να εξηγήσει πώς το παρελθόν έφυγε, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει μαζί με το παρόν.
Η αθωότητα βρίσκεται στον πυρήνα του βιβλίου σας, σωστά;
Ναι, κατά κάποιον τρόπο. Aρχικά ήθελα να ξεκαθαρίσω την ιδέα ότι η αθωότητα είναι μια σταθερή, μόνιμη κατηγορία ύπαρξης και ότι μπορεί να ενδυναμωθεί. Στη συνέχεια ήθελα να καταλάβω γιατί, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε κάποιον που έχει υπάρξει θύμα και να του εκφράσουμε τη συμπάθειά μας, πρέπει να τον δούμε ως “αθώο”. Το πρώτο δεν πρέπει να εξαρτάται από το δεύτερο, αλλά έτσι συμβαίνει. Με ενδιαφέρει το πώς κατασκευάζεται η αθωότητα, ποιος την κατέχει και, επομένως, αν αξίζει τη συμπόνια μας.
Η αφήγηση στη Σπουδή στην Υποταγή συνδέεται άμεσα με τις εποχές και τον χρόνο. Υπάρχει η αίσθηση ότι η ιστορία συμβαίνει πάντα δίπλα μας.
Αυτό είναι κάτι που με απασχολούσε πολύ ως συγγραφέα και το νιώθω και ως άνθρωπος επίσης. Συγγραφείς όπως οι Christina Sharpe και Toni Morrison με βοήθησαν να αναπτύξω τη σκέψη μου πάνω σ’ αυτό: την πραγματικότητα ότι το παρελθόν δεν είναι παρελθόν. Συνεχίζει να διαμορφώνει τις σχέσεις μας σε προσωπικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο, συνεχίζει να δίνει σχήμα στα σώματά μας και τον προσανατολισμό μας στον κόσμο, όπως και να ορίζει ποιες ζωές είναι διαθέσιμες.
Sarah Bernstein © Alice Meikle
Έχετε δηλώσει ότι θέλατε να εξερευνήσετε έναν χαρακτήρα με “τυπικά θηλυκά χαρακτηριστικά, όπως να ακούει προσεκτικά, να υπακούει και να φροντίζει τους άλλους, αλλά να μπορεί επίσης να ασκεί μια μυστηριώδη δύναμη πάνω στους ανθρώπους”.
Ναι. Εμπνεύστηκα πάνω σ’ αυτό από την Πορτογαλίδα ζωγράφο Paula Rego, η οποία στα έργα της παρουσίαζε τις γυναίκες “υπάκουες και ταυτόχρονα δολοφονικές”. Έπαθα μια εμμονή με τη δυναμική της δουλειάς της. Ήθελα να ανακαλύψω τη διαδικασία της παράδοσης στην παθητικότητα σε τέτοιο βαθμό, που φτάνει να γίνει ένα είδος τρομερής δύναμης. Με έναν τρόπο, πρόκειται για τη μελέτη του πώς, σε καταστάσεις καταπίεσης, η ανθρωπιά του καταπιεστή επηρεάζεται από την άσκηση αυτής της κυριαρχίας του.
Όσον αφορά τα κοινωνικά κινήματα όπως το #MeToo, πώς πιστεύετε ότι συμβάλλει το βιβλίο σας στη συζήτηση για τη θυματοποίηση, την υπευθυνότητα και τις δυναμικές της εξουσίας; Τι ελπίζετε ότι θα εισπράξουν οι αναγνώστες σας από τη διερεύνηση τέτοιων θεμάτων;
Νομίζω ότι κάποιες από τις προηγούμενες απαντήσεις μου εστιάζουν σ’ αυτό. Οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν έμφυλη ή αστυνομική βία εξακολουθούν να βρίσκονται σε μια τρομερή κατάσταση κατά την οποία, για να γίνουν πιστευτοί, να κερδίσουν τη συμπάθεια και να δικαιωθούν -σε οτιδήποτε τους αφορά- η προηγούμενη συμπεριφορά τους εξετάζεται εξονυχιστικά, αμφισβητείται, κρίνεται. Έχουμε δημιουργήσει το πρότυπο του “αθώου θύματος”, στα αδιανόητα χαρακτηριστικά του οποίου στέκεται ο καθένας και στα οποία κανείς δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί. Έπειτα χρησιμοποιούμε αυτό το πρότυπο σαν απόδειξη ότι κάποιος δεν αξίζει φροντίδα και δικαιοσύνη. Γιατί επιμένουμε σ’ αυτό το είδος αθωότητας των άλλων, όταν όλοι γνωρίζουμε τους τρόπους με τους οποίους εμείς δεν είμαστε αθώοι; Δεν θα ήταν καλύτερα να καταργήσουμε τέτοιου είδους μη εποικοδομητικές έννοιες και να σκεφτούμε μια πιο ολιστική έννοια αποκαταστατικής δικαιοσύνης;
Ποιον αντίκτυπο ελπίζετε ότι θα έχει μελλοντικά το βιβλίο σας στους αναγνώστες σας και στην ευρύτερη συζήτηση για την υπακοή και την ανθρώπινη συμπεριφορά;
Πάντα με ενδιαφέρει τι αποκομίζουν οι αναγνώστες από τα γραπτά μου. Κάτι ιδιαίτερο για το συγκεκριμένο βιβλίο μου είναι να τους ακούω να περιγράφουν ότι η γραφή του απαιτούσε από αυτούς άλλου είδους ανάγνωση, πιο αργή, να ξαναδιαβάζουν κάποια αποσπάσματα. Ως αναγνώστρια, με ενδιαφέρει πώς μια “δύσκολη” εκ πρώτης όψεως γραφή μπορεί να με επαναπροσανατολίσει στο κείμενο, πώς μου ζητά να δω με έναν καινούριο τρόπο και ίσως, κατ’ επέκταση, να υπάρξω με νέους τρόπους στον κόσμο.
Ποια θα είναι η επόμενη δουλειά σας;
Αυτή τη στιγμή προσπαθώ να μάθω πώς μπορεί να μοιάζουν το διάβασμα και η σκέψη μέσα σε διάφορες χρονικές στιγμές, όπως π.χ. όταν η τεσσάρων μηνών κόρη μου κοιμάται ή παίζει μόνη της. Προσπαθώ να σκεφτώ μια ιστορία γύρω από την πολιτική της ιδιοκτησίας γης και της κοινοκτημοσύνης. Ίσως μια ιστορία φαντασμάτων…
Φωτογραφίες: Alice Meikle
