Η κλιµατική αλλαγή είναι αναµφίβολα ένα από τα µεγαλύτερα και σοβαρότερα προβλήµατα της εποχής µας. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το Παγκόσµιο Οικονοµικό Φόρουµ την ταξινοµεί ως τον µεγαλύτερο κίνδυνο για την ανθρωπότητα, περισσότερο και από τη χρήση όπλων µαζικής καταστροφής. Το να µιλάµε, όµως, απλώς για κλιµατική αλλαγή είναι µια επικίνδυνη απλοποίηση. Όλο και περισσότεροι είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι θα έπρεπε να την αναγνωρίσουµε ως µέρος µιας συλλογικής και πιο συστηµικής πολλαπλής κρίσης. «Την κλιµατική κρίση δεν µπορούµε να την κατανοήσουµε ή να την αντιµετωπίσουµε ως µεµονωµένη πληγή. Το να θέλεις να λύσεις ένα πρόβληµα σηµαίνει ότι θες να τα λύσεις όλα», επισηµαίνει ο Ισπανός συγγραφέας και ακτιβιστής Alejandro Quecedo del Val.
Ένα σύµπλεγµα από κρίσεις
Το να αποµονώνουµε την οικολογική κρίση ως φαινόµενο, είτε είναι ένα αθώο λάθος που προκύπτει από την άγνοια και τη µη συνειδητοποίηση της παραπάνω πραγµατικότητας, είτε αποδεικνύεται µια σκόπιµη απόφαση που επικοινωνιακά βοηθάει ώστε να κρατιέται αυτή µακριά από τις συνέπειές της, τις πραγµατικές ευθύνες και την ανάγκη για την επίλυσή της. Σύµφωνα µε τον Del Val, θα ήταν πιο σωστό να µιλάµε για οικο-κοινωνική κρίση που απειλεί να διαβρώσει το µέλλον του πλανήτη, των δικαιωµάτων µας, των ελευθεριών µας, της ψυχικής υγείας µας. Τι εννοεί; Ότι στην πραγµατικότητα έχουµε να αντιµετωπίσουµε µια συλλογική κρίση µέσα στην οποία συνδέονται και συναντιούνται πολλές διαφορετικές κρίσεις: η ηθική (από τη στιγµή που ως ανθρωπότητα συνεχίζουµε να καταστρέφουµε τον πλανήτη χωρίς τύψεις), η πολιτική (αφού όσοι καλούνται να πάρουν αποφάσεις αδρανούν), η πολιτιστική (από τη στιγµή που δεν αποτελεί µέρος της συλλογικής κουλτούρας µας η φροντίδα του πλανήτη), η κρίση δικαιοσύνης (όταν λόγω αυτής οι ανισότητες αυξάνονται), η προσφυγική (σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις, έως το 2050 θα έχουµε ένα δισεκατοµµύριο κλιµατικούς πρόσφυγες, ενώ 1,2 δισεκατοµµύρια άνθρωποι θα κατοικούν σε µη φιλόξενες περιοχές και θα εξαναγκάζονται να φεύγουν από τον τόπο που θεωρούν πατρίδα τους), έµφυλη (µιας και το µεγαλύτερο βάρος έχει πέσει δυσανάλογα στις γυναίκες, µέσω της επίµονης απεικόνισής τους ως φροντιστών – ακόµη και του πλανήτη). Με λίγα λόγια είµαστε µπροστά σε µια κρίση βαθιά ανθρωπιστική. «Είναι µια κρίση του ύστερου καπιταλιστικού συστήµατος που µεγεθύνει τις ανισότητες και είναι βαθιά µεταµορφωτική και άδικη», υποστηρίζει ο Del Val. Τα στοιχεία τον επιβεβαιώνουν. Η ευθύνη για την κατάσταση του πλανήτη αυτή τη στιγµή κατανέµεται αντιστρόφως ανάλογα µε την κοινωνική ανισότητα: ενώ το πλουσιότερο 10% του παγκόσµιου πληθυσµού είναι υπεύθυνο για το 50% των εκποµπών CO2, το φτωχότερο 50% ευθύνεται µόνο για το 10% των εκποµπών. Σε αυτά τα στοιχεία προσθέστε ότι από το 1988, το 71% των εκποµπών CO2 παράγεται από µόλις 100 ιδιωτικές εταιρείες. Φανταστείτε πόσο εύκολη θα είχε γίνει η διάσωση του πλανήτη αν αυτές οι 100 εταιρείες άλλαζαν τον τρόπο παραγωγής και λειτουργίας τους. Αντ’ αυτού, όµως, έχει καλλιεργηθεί µια κοινωνική, πολιτική και συναισθηµατική κουλτούρα συνενοχής, µέσω της οποίας φέρουµε όλοι την ίδια ευθύνη, µε σκοπό, φυσικά, να µην αναλάβουν οι λίγοι πραγµατικά υπαίτιοι τις ευθύνες τους. Κυρίως γιατί η ανάληψή τους θα τους κοστίσει.
Στην κόψη µιας κρίσιµης στιγµής
Όλα αυτά συµβαίνουν σε ένα κοµβικό σηµείο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Βρισκόµαστε λίγο καιρό έπειτα από µια παγκόσµια κρίση υγείας, η οποία φαίνεται να διπλασίασε τον πλούτο των 10 πλουσιότερων αντρών στον κόσµο, ενώ οδήγησε πάνω από 120 εκατοµµύρια ανθρώπους σε ακραία φτώχεια. Αυτό δείχνει η εµβληµατική έκθεση του Ερευνητικού Ινστιτούτου των Ηνωµένων Εθνών για την Κοινωνική Ανάπτυξη, αποδεικνύοντας ότι οι ανισότητες και οι κρίσεις ενισχύονται και αλληλοενισχύονται, οδηγώντας στη µη βιωσιµότητα. Η συγκεκριµένη, µάλιστα, έκθεση υποστηρίζει και κάτι άλλο, ακόµη πιο επικίνδυνο και ζοφερό. Αυτό το σύµπλεγµα κρίσεων δεν είναι το αποτέλεσµα ενός αποτυχηµένου µοντέλου, αλλά ενός συστήµατος στο οποίο η ανισότητα και η αδικία ενσωµατώνονται σε αυτό πυρηνικά και σχεδιαστικά. Γίνονται αναπόσπαστα κοµµάτια του. Η έκθεση συσχετίζει τις πολλαπλές κρίσεις και τις αυξανόµενες ανισότητες που αντιµετωπίζουµε µε τις πολιτικές επιλογές που προωθούνται την εποχή της νεοφιλελεύθερης υπερ-παγκοσµιοποίησης. Για να αντιµετωπιστεί η ανισότητα, να σπάσει ο κύκλος των πολλαπλών και αλληλένδετων κρίσεων και να εργαστούµε για ένα πιο ισότιµο, δίκαιο και βιώσιµο µέλλον, η έκθεση προτείνει τη δηµιουργία ενός νέου οικο-κοινωνικού συστήµατος και µια νέα προσέγγιση πολιτικής, στην οποία, αυτοί που θα την ασκούν θα έχουν προτεραιότητα τη βιωσιµότητα, τη µείωση του ανθρώπινου πόνου και των ανισοτήτων.
Όπως επισηµαίνει η Marina Garcés, Ισπανίδα φιλόσοφος και δοκιµιογράφος, «δεν υπάρχουν πλέον µερικές λύσεις σε κανένα από τα προβλήµατα της εποχής µας. Όταν µιλάµε για οικολογική δικαιοσύνη, πρέπει να µιλάµε και για κοινωνική δικαιοσύνη. Όταν µιλάµε για πράσινη αλλαγή, πρέπει επίσης να µιλάµε για πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές µετατοπίσεις».
Πόσο δυνατή είναι αυτή η αλλαγή; Η σωστή ερώτηση είναι πόσο δύσκολη µπορεί να γίνει αυτή η διεκδίκηση. Γιατί καταλαβαίνουµε όλοι ότι εδώ, σχεδόν αιτούµαστε µια δύσκολη ρήξη µε ένα παγιωµένο και παντοδύναµο οικονοµικοπολιτικό σύστηµα. Αν δεν συνειδητοποιήσουµε τι πραγµατικά χρειάζεται να διεκδικήσουµε, ίσως χάσουµε πολύτιµο χρόνο χρησιµοποιώντας χάρτινα καλαµάκια, υφασµάτινες tote bags στο σούπερ µάρκετ και κυπελλάκια περιόδου ή νιώθοντας τύψεις που αγοράσαµε µια fast fashion φούστα µε 20 ευρώ, γιατί τόσα µπορούσαµε να διαθέσουµε. Τα τελευταία δεν σηµαίνουν ότι δεν χρειάζεται να κάνουµε ό,τι καλύτερο µπορούµε στην καθηµερινότητά µας και να µην αναλάβουµε τις ευθύνες που µας αναλογούν κατανοώντας τες. Παράλληλα όµως µε αυτές, χρειάζεται και να φέρνουµε όσο πιο ισχυρά µπορούµε στον δηµόσιο διάλογο τις αποσιωπηµένες διαστάσεις της κλιµατικής κρίσης, τις αιτίες, αλλά και τις λύσεις της. Και τότε, πού ξέρετε; Μπορεί τελικά να τον σώσουµε τον πλανήτη και να διασφαλίσουµε ένα µέλλον ευηµερίας σε αυτόν για την ανθρωπότητα. Μέχρι τότε, όπως έχει πει και o Αµερικανός συγγραφέας επιστηµονικής φαντασίας Kim Stanley Robinson, «θα παραµένουµε οι πρωτόγονοι ενός άγνωστου πολιτισµού».
Η κλιµατική κρίση έχει και έµφυλη αδικία
Η Elle Hunt, αρθρογράφος του Guardian, γράφοντας για το «οικολογικό χάσµα των φύλων» που εντόπισε η εταιρεία ερευνών αγοράς Mintel, σηµειώνει κάτι καταπληκτικό: ότι το µεγάλο βάρος για τη διάσωση του πλανήτη έχει πέσει στις γυναίκες. Έπειτα από µια µελέτη που πραγµατοποίησε πάνω στο θέµα, έβγαλε το συµπέρασµα ότι οι διαφηµιστές µεταδίδουν το µήνυµα ότι η βιωσιµότητα είναι γυναικεία δουλειά. Ο Jack Duckett, ανώτερος αναλυτής του καταναλωτικού τρόπου ζωής, είπε ότι οι γυναίκες «εξακολουθούν να αναλαµβάνουν τη διαχείριση του νοικοκυριού», µε το πλύσιµο ρούχων, το καθάρισµα και την ανακύκλωση να αποτελεί δική τους υποχρέωση, ενώ οι φιλικές προς το περιβάλλον καµπάνιες στοχεύουν σε µεγάλο βαθµό επίσης στο γυναικείο κοινό. Η ιδέα είναι ήδη ύπουλη, λόγω της επίµονης απεικόνισης των γυναικών ως φροντιστών – ακόµη και του πλανήτη. Υπάρχει ένας προφανής (και καταθλιπτικός) λόγος γι’ αυτό: οι γυναίκες δεν είναι µόνο οι πιο ισχυροί καταναλωτές, αλλά και δυσανάλογα υπεύθυνες, ακόµα, για την οικιακή σφαίρα.
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: JAZZ GRANT
