Εντγκάρ Μορέν, ετών 102! Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας, ένας µαχητής της ζωής και της πολιτικής σκέψης, ένας ακούραστος αιώνιος έφηβος. Στο νέο του βιβλίο Ας Ξυπνήσουµε (εκδ. Του Εικοστού Πρώτου), δίνει τη δική του διάσταση για την αιτία των κρίσεων που µαστίζουν την ανθρωπότητα: περιβαλλοντική, υγειονοµική, οικονοµική, κρίση των ιδεολογιών, της δηµοκρατίας, του κέρδους, κρίση πολιτισµού… Πίσω από όλα αυτά υπάρχει µια κρίση πιο ριζική και πιο συγκαλυμμένη, η κρίση της σκέψης.
Ο Μορέν θεωρεί ότι ο παγκοσµιοποιηµένος νεοφιλελευθερισµός, που καταστρέφει τη γη και τις ζωές εκατοµµυρίων ανθρώπων µε γνώµονα µόνο το κέρδος, οι νέες δυνατότητες βιολογικής παρέµβασης στο ανθρώπινο σώµα (βλαστοκύτταρα, τροποποίηση του DNA, τεχνητά όργανα κ.λπ.) µε σκοπό τη δηµιουργία ενός υπερανθρώπου, η ιλιγγιώδης εξέλιξη της τεχνητής νοηµοσύνης, πλέον, απαιτούν από τον ανθρώπινο νου να κάνει την υπέρβαση και να συνειδητοποιήσει ότι η κρίση της σκέψης οφείλεται στη γραµµική και σχεδόν µηχανιστική σύλληψη του γίγνεσθαι, στην πίστη ότι το µέλλον είναι προβλέψιµο, στην άγνοια της υπόγειας διεργασίας που συντελείται κάτω από την επιφάνεια του παρόντος. Όσο εµπιστευόµαστε τους υπολογισµούς µας, αναισθητοποιούµε ακατάπαυστα το απρόβλεπτο, αγνοούµε το µη υπολογίσιµο των ζωών και των συναισθηµάτων µας. Χρειαζόµαστε ως όπλο µια σφαιρική αντίληψη των πραγµάτων.
Για να αντιµετωπίσουµε καθεµία από τις πολλαπλές κρίσεις, όπως την οικολογική, που πλέον θέτει ζήτηµα ζωής και θανάτου στο όχι και τόσο µακρινό µέλλον, πρέπει να δεχτούµε µια καινούρια παράµετρο: την αντίφαση που γεννούν οι ίδιες οι κρίσεις. Για παράδειγµα, αν σταµατήσουµε την ανάπτυξη των νέων οικονοµιών, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος καταστροφής, όπως στην παγκόσµια κρίση του 1929, που οδήγησε σε πόλεµο. Αν αφήσουµε την ανάπτυξη να συνεχιστεί, θα καταστραφεί ο πλανήτης. «Η υπέρβαση αυτής της αντίφασης θα έρθει µόνο από µια πολιτική που θα εγγυάται την αποανάπτυξη σε καθετί που ρυπαίνει και καταστρέφει και την ανάπτυξη σε καθετί που διαφυλάσσει και αναγεννά», λέει ο Μορέν. Η «πολυ-κρίση», λοιπόν, που µαστίζει τη Γη θα αντιµετωπιστεί µόνο αν προσπαθούµε να λύνουµε τις αντιφάσεις που παρουσιάζονται και έχοντας τη συνείδηση ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα για τίποτα. Το µόνο που µπορούµε να κάνουµε είναι να δηµιουργούµε στρατηγικές ευέλικτες στο τυχαίο. Όπως παραδέχεται ο ίδιος ο συγγραφέας, µία από τις αγαπηµένες του ρήσεις είναι η εξής: «Γνώση θα πει να πλέεις σε έναν ωκεανό αβεβαιοτήτων, όπου µπορείς να ανεφοδιάζεσαι από νησιά και αρχιπελάγη βεβαιοτήτων». Η νέα εποχή απαιτεί να «προσγειωθούµε» στη Γη µας, που απειλείται. Η σφαιρική θεώρηση και η έννοια του γενικού συµφέροντος αγνοούνται. Και ό,τι διακυβεύεται στην οικονοµία, στην πολιτική, στη δράση, στην κοινωνία, διακυβεύεται και στο ανθρώπινο πνεύµα. «Η εκπαίδευσή µας µας έχει ενσταλάξει έναν τρόπο σκέψης ανίκανο να συνδυάζει τις γνώσεις ώστε να αντιµετωπίζει την περιπλοκότητα της ζωής µας, των κοινωνιών µας, της ιστορίας µας, του καιρού µας. Ενώ το απρόσµενο συµβαίνει ακατάπαυστα, γρήγορα αναισθητοποιείται.
Είµαστε ανίκανοι να συλλάβουµε το διφορούµενο, τις αµφισηµίες και τις αντιφάσεις των επιστηµονικών, τεχνικών και οικονοµικών προόδων, που συσκοτίζονται από τη λογική µας. Το ζητούµενο είναι να αντικατασταθούν οι αρχές που παράγουν σκέψεις απλουστευτικές, µονόπλευρες, µεροληπτικές, από αρχές που θα µας επιτρέπουν ταυτόχρονα να αναγνωρίζουµε, να διακρίνουµε και να συνενώνουµε συµπληρωµατικούς ανταγωνισµούς. Το διαχωρισµένο είναι, επίσης, το αδιαχώριστο, το συνεχές είναι, επίσης, το ασυνεχές. Διότι το σύµπαν, η ζωή, ο άνθρωπος υπακούν σε µια διαλεκτική τάξης και αταξίας, οργάνωσης και αποδιοργάνωσης, µε τυχαιότητες και διακλαδώσεις, δηµιουργίες και καταστροφές», γράφει ο Μορέν ο οποίος πιστεύει σε µια πολιτική του ουµανισµού. «Αυτήν που θα επανεξετάσει και θα αναθερµάνει την ύπαρξή µας. Που θα έχει στόχο να αναπτύξει την ατοµική αυτονοµία, την ευθύνη, την ελευθερία, και να αγωνιστεί ενάντια στον εγωισµό. Μια τέτοια πολιτική θα εξανθρώπιζε τις διοικήσεις, τις τεχνικές, θα υπερασπιζόταν και θα ανέπτυσσε τη συνύπαρξη και την αλληλεγγύη. Θα ήταν µια πολιτική αναγνώρισης της πλήρους ανθρωπιάς του άλλου». Ουτοπικό; Ίσως. Όµως το παλικάρι Εντγκάρ Μορέν δεν καταθέτει τα όπλα. «Μας αποµένουν λόγοι ελπίδας.
»Ο πρώτος είναι ότι πάντα µπορούµε να στοιχηµατίζουµε στο απίθανο. Η ελπίδα βρίσκεται στο απίθανο. Συχνά, στις δραµατικές στιγµές της Ιστορίας, τα µεγάλα, σωτήρια συµβάντα υπήρξαν αναπάντεχα: η νίκη των Αθηναίων επί των Περσών το 480 π.Χ. και η γέννηση της δηµοκρατίας, το έπος του Στάλινγκραντ το 1943, που διέλυσε τα ναζιστικά στρατεύµατα και συνέβαλε αποφασιστικά στην ήττα του Γ’ Ράιχ, κ.ά.
»Ο δεύτερος λόγος ελπίδας είναι οι δυνατότητες και η δηµιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύµατος. Ζούµε ακόµα στην προϊστορία του ανθρώπινου πνεύµατος. Οι δυνατότητές του είναι απροσµέτρητες. Μπορούµε να καταστρέψουµε τον πλανήτη, αλλά και να τον νοικοκυρέψουµε.
»Ο τρίτος λόγος ελπίδας έγκειται στην αδυναµία να αντέξει επ’ άπειρον ένα σύστηµα που µεταµορφώνει την κοινωνία και τα άτοµα σε µηχανές. Κανείς δεν µπορεί να ξεφύγει από τον δεύτερο νόµο της θερµοδυναµικής: την αναπόδραστη αποσύνθεση».
Το βιβλίο του Μορέν διαπνέεται από ένα αεράκι τρυφερότητας και εφηβικής πίστης στο αδύνατο… «Δεν είναι η ύστατη µάχη πριν από τον αφανισµό, αλλά η θαρραλέα ελπίδα της πρώτης µάχης που πρέπει να δώσουµε. Απαιτεί την παλινόρθωση ενός οράµατος του κόσµου, µιας συντεταγµένης γνώσης, µιας ηθικής, µιας πολιτικής. Καλούµαστε να εµπνευστούµε ένα σχέδιο επίγειας σωτηρίας. Όσοι θα σηκώσουν το γάντι, θα προέρχονται από διάφορους ορίζοντες και µικρή σηµασία έχει η επωνυµία τους. Θα είναι οι ανορθωτές της ελπίδας», καταλήγει ο συγγραφέας.
Φλώρα Τζηµάκα
ftzimaka@atticamedia.gr
