Φωτογράφος: Carlotta Manaigo
Styling: Carola Bianchi
Μπορεί κανείς να αντιμετωπίζει όλα όσα συμβαίνουν τον τελευταίο (αρκετό) καιρό στον πλανήτη, από τα πέρατα της Γης μέχρι τη δική μας μικρή γωνιά, εδώ, στην άκρη των Βαλκανίων, με στωικότητα; Οι ειδικοί ψυχικής υγείας μιλούν για τον παγκόσμιο αντίκτυπο από τη «συσσώρευση κρίσεων»: έπειτα από δύο χρόνια πανδημίας, εικόνες φρίκης εισέβαλαν στην καθημερινότητά μας με τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Το άγχος, ο φόβος και η αβεβαιότητα σκαρφάλωσαν ξανά στα επίπεδα του πρώτου καιρού της πανδημίας, ενώ το αποτρόπαιο έγκλημα στην Πάτρα συνεχίζει να συγκλονίζει την ελληνική κοινωνία. Ό,τι κι αν αισθάνθηκε καθένας μας, το ζήτημα είναι ότι όλοι μας βιώνουμε «δύσκολα» συναισθήματα και σίγουρα έντονα, εδώ και πολύ καιρό. Πώς μπροστά σε όλα αυτά, αναρωτιόμαστε, μπορεί κανείς να συνεχίσει να ζει στον μικρόκοσμό του; Ίσως οι απαντήσεις που ψάχνουμε να βρίσκονται στη σοφία των αρχαίων φιλοσόφων και συγκεκριμένα στη σχολή των στωικών.
«Η τέχνη του ζην»
Ο Lou Marinoff, συγγραφέας του βιβλίου Πλάτωνας, Όχι Πρόζακ (εκδ. Λιβάνη) εξηγεί πως «η ζωή μας έχει γίνει πιο μπερδεμένη από ποτέ και οι άνθρωποι υποφέρουν περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Όλα αυτά που μας ταλαιπωρούν δεν είναι [αναγκαστικά] ψυχικές ασθένειες, αλλά ανθρώπινα προβλήματα. […] Όλοι μας όμως εγκυμονούμε τη σοφία που χρειαζόμαστε». Η Έλλη Πυροκάκου, PhD, συγγραφέας και καθηγήτρια φιλοσοφίας σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας μας και του εξωτερικού, λέει: «η φιλοσοφία είναι αφηρημένη και θεωρητική, δεν χωράει αμφιβολία. Παρ’ όλα αυτά, από τις απαρχές της στην αρχαία Ελλάδα αποτελούσε πάντοτε και πρακτική, δηλαδή άσκηση. Ο Γάλλος φιλόσοφος Pierre Hadot ανακάλυψε στην αρχαία ελληνική σκέψη “την τέχνη του ζην”».
Η στωική φιλοσοφία, ιδιαίτερα, έχει αποκτήσει την τελευταία δεκαετία πολλούς υποστηρικτές, οι οποίοι δηλώνουν ότι στις διδασκαλίες της βρίσκουν ανακούφιση από τα προβλήματα της σύγχρονης πραγματικότητας. Άλλωστε η συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή γεννήθηκε σε μια εποχή που θυμίζει έντονα τη δική μας: με την κατάλυση της πόλης-κράτους και την απειλή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τίποτα δεν ήταν δεδομένο πια σε έναν κόσμο που άλλαζε μέρα με τη μέρα.
Η στωική θεώρηση των πραγμάτων ξαναγέννησε στους αρχαίους Έλληνες το αίσθημα ασφάλειας και γαλήνης που είχαν χάσει, ζώντας πρωτόγνωρες αλλαγές και αβεβαιότητα. Θα μπορούσαν, άραγε, οι αρχαίοι στωικοί φιλόσοφοι να μας βοηθήσουν να ξαναβρούμε την αισιοδοξία μας, να αποκαταστήσουν την πίστη μας στην ανθρωπότητα και να ελαφρύνουν όλα αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα που βιώνουμε όλοι, άλλοι σε μικρότερο και άλλοι σε μεγαλύτερο βαθμό;
Συναισθηματική ευελιξία & νοητική δύναμη
«Θα μπορούσαν», απαντάει η δρ Πυροκάκου, αρκεί να δούμε και να αγκαλιάσουμε τη φιλοσοφία τους για τη ζωή εν γένει. Το να στρεφόμαστε σε εκείνους απλώς και μόνο στις δύσκολες στιγμές, είναι μάταιο και ανούσιο. «Αν και η στωική σκέψη έχει προσφέρει στους ψυχολόγους -όπως ο Albert Ellis, για παράδειγμα- σημαντικά εργαλεία για την αντιμετώπιση διάφορων ψυχολογικών θεμάτων, η στωική φιλοσοφία δεν είναι ένα σύστημα για να καλιμπράρουμε ή να ρυθμίσουμε το μυαλό μας όταν αντιμετωπίζουμε δυσκολίες. Αντίθετα, αποτελεί συνολική στάση απέναντι στην ίδια τη ζωή», αναφέρει η ειδικός.
Σε μια υπεραπλουστευμένη εκδοχή της στωικής φιλοσοφίας, συχνά ακούμε το ρητό «για να είσαι ευτυχισμένος, μην ανησυχείς για ό,τι δεν μπορείς να ελέγξεις». Πράγματι, η ιδέα του να αναγνωρίζουμε τι από όλα αυτά που συμβαίνουν εξαρτάται από εμάς και τι όχι, προέρχεται από τους στωικούς. Οι σύγχρονοι γκουρού της ευτυχίας μάς προτρέπουν να ακολουθούμε το παράδειγμα των αρχαίων σοφών και να μην ανησυχούμε για εκείνα που δεν είναι στο χέρι μας. Αυτή, όμως, δεν είναι παρά μόνο η μισή «στωική» αλήθεια. Διότι ναι μεν οι στωικοί διαχωρίζουν εκείνα για τα οποία είμαστε υπεύθυνοι από τα υπόλοιπα, αλλά επιπλέον είναι και πολύ σαφείς όσον αφορά σε αυτά που είναι στο χέρι μας.
Με άλλα λόγια, ναι, όταν δεν στεναχωριόμαστε για πράγματα που είναι εκτός των δυνάμεών μας, σίγουρα πλησιάζουμε την ευτυχία, αλλά με την προϋπόθεση να είμαστε «σωστοί» ως προς όσα αποτελούν ευθύνη μας για την ευτυχία μας. Και ποια είναι αυτά; «Οι αρετές του χαρακτήρα μας», απαντάει η δρ Πυροκάκου, «οι οποίες μας ωθούν να προχωράμε μπροστά στη ζωή, κόντρα στις αντιξοότητες και παρά τις δυσκολίες». Αυτές, σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία, είναι η φρόνηση, η ανδρεία, η εγκράτεια και η δικαιοσύνη. «Στις πρώτες γραμμές του Εγχειριδίου», εξηγεί η καθηγήτρια Φιλοσοφίας, «ο Επίκτητος λέει πως “αυτά που εξουσιάζουμε είναι η κρίση μας, η διάθεσή μας, η επιθυμία να απολαύσουμε, η αποφυγή, με άλλα λόγια οι νοητικές μας ικανότητες. Δεν εξουσιάζουμε το σώμα, την περιουσία, τη δόξα, τα αξιώματα πιο απλά, όσα δεν μπορούμε να ελέγχουμε”.
Συχνά στη ζωή μας δυσκολευόμαστε ή βιώνουμε έντονα συναισθήματα, όπως απελπισία, όταν στεναχωριόμαστε για πράγματα τα οποία δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Ο Επίκτητος λέει ότι αυτό είναι και παράλογο και μάταιο. Μπροστά στις δυσκολίες της ζωής, χρειάζεται να αναρωτιόμαστε πρώτα αν μπορούμε να τις ελέγξουμε και, αν είναι έτσι, να σχεδιάζουμε τη στρατηγική μας, ρεαλιστικά και αποτελεσματικά, για να αλλάξουμε τα πράγματα. Παίρνουμε, δηλαδή, τον έλεγχο και αντιμετωπίζουμε ό,τι μας προβληματίζει. Αν, όμως, κάποια δυσκολία δεν είναι στο χέρι μας να την ελέγξουμε, καλό είναι να το κατανοούμε και να το αποδεχόμαστε. Διαφορετικά υποφέρουμε χωρίς να υπάρχει λόγος. Προσοχή, όμως, δεν πρόκειται για παθητική αποδοχή του πόσο σκληρή είναι η ζωή. Ένας λογικός άνθρωπος, που θέλει ενεργά να είναι καλά στη ζωή του, αντιμετωπίζει τις αντιξοότητες αναπτύσσοντας ικανότητες, συναισθηματική ευελιξία και νοητική μαεστρία και δύναμη, προκειμένου να ζει καλά.
Είναι λάθος να απομονώνουμε τα ρητά των στωικών από τη συνολική φιλοσοφία τους για να κάνουμε μικροδιορθώσεις στη διάθεσή μας. Η στωική φιλοσοφία διδάσκει το θάρρος, τη δύναμη, την ανθεκτικότητα, την αξιοπρέπεια, τον σεβασμό στον εαυτό μας και τους άλλους. Δεν πρόκειται μόνο για ρητά θετικότητας. Χρειάζεται να καλλιεργούμε τις αρετές του χαρακτήρα μας για τις οποίες μίλησαν οι στωικοί. Γιατί αυτές είναι που θα μας οδηγήσουν στην ευτυχία και θα μας προετοιμάσουν για τις δυσκολίες, πριν αυτές μας βρουν».
Εφόδια καλύτερης ζωής
Με δεδομένο, λοιπόν, και προϋπόθεση ότι δουλεύουμε με τον εαυτό μας, μπορούμε να αντλήσουμε από τους στωικούς πολύτιμες τεχνικές. Άλλωστε, η γνωσιακή-συμπεριφορική ψυχολογία έχει δανειστεί πολλές από αυτές από τη στωική φιλοσοφική σχολή, για την αντιμετώπιση διαταραχών άγχους, κατάθλιψης κ.ά.
Στον πυρήνα της γνωσιακής-συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας, το πώς συμπεριφερόμαστε εξαρτάται από το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο. Σε αυτή τη θεώρηση βρίσκει εφαρμογή το πιο διάσημο ίσως ρητό των στωικών που λέει ότι αυτό που μας αναστατώνει δεν είναι κάθε φορά το γεγονός, αλλά η δική μας αντίληψη γι’ αυτό. Μια απόλυση μπορεί να ερμηνευτεί σαν κάποιος να τραβά το χαλί κάτω από τα πόδια μας. Αν όμως αυτή η αλλαγή μάς οδηγήσει σε πιο ανθρώπινες συνθήκες εργασίας;
Tο «σενάριο των χειρότερων συνεπειών», μια τεχνική που φέρνει στον νου τον τρόπο που ξεκινούσε την ημέρα του χιλιάδες χρόνια πριν ο Μάρκος Αυρήλιος: ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και στωικός φιλόσοφος συνιστούσε «να λες στον εαυτό σου κάθε πρωί: “Θα συναντήσω σήμερα ανθρώπους που είναι αχάριστοι, δολεροί, φθονεροί”», όχι γιατί ήταν απαισιόδοξος, αλλά για να είναι καλά προετοιμασμένος. «Ο θεραπευόμενος μπορεί να κληθεί να παίξει παιχνίδια ρόλων και να εκτεθεί σταδιακά σε καταστάσεις που αποφεύγει, προκειμένου να χτίσει ψυχική ανθεκτικότητα. Όταν κάποιος εκτίθεται σε μικρές δόσεις στρες σε ένα δομημένο πλαίσιο, μπορεί να χτίσει άμυνες και δεξιότητες διαχείρισης άγχους, κάτι που τον καθιστά λιγότερο ευάλωτο όταν εκτεθεί στον παράγοντα που προκαλεί άγχος στην αληθινή ζωή», εξηγεί η γνωσιακή-συμπεριφορική ψυχοθεραπεύτρια και αναπτυξιακή ψυχολόγος Ελένη Τζαβέλα.
Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε ότι «κάθε ωκεανός δεν είναι παρά μια σταγόνα στο σύμπαν», θέλοντας να τονίσει ότι αυτό που μας ανησυχεί ενδεχομένως να μην είναι τόσο σημαντικό εμπρός στην ευρύτερη εικόνα. Ο Massimo Pigliucci, καθηγητής Φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης και συγγραφέας του βιβλίου How to be a Stoic (Πώς να γίνεις στωικός, εκδ. Basic Books) λέει για τις φορές που νιώθουμε ότι θα πνιγούμε μέσα στη θάλασσα όσων μας απασχολούν: Να εντοπίσουμε στο Google Earth το σπίτι μας και στη συνέχεια να κάνουμε zoom out μέχρις ότου εμφανιστεί ολόκληρος ο πλανήτης. Ίσως αύριο κάποιες από τις ανησυχίες μας να μην είναι καν αυτή η κουκίδα στο σύμπαν.
Πολιτικός ακτιβισμός και στωική σκέψη
Μπορεί ένας άνθρωπος που βλέπει στωικά τη ζωή να είναι ταυτόχρονα και πολιτικός ακτιβιστής; Με άλλα λόγια, μπροστά σε αποτρόπαια βιώματα, όπως ο πόλεμος, είναι η αποστασιοποίηση η λύση που έχουν να προτείνουν οι σύγχρονοι στωικοί στοχαστές; Ο Chris Gill, επίτιμος καθηγητής στο τμήμα Αρχαίας Ιστορίας και Σκέψης του Πανεπιστημίου Exeter, απαντά «κατηγορηματικά ναι» και «κατηγορηματικά όχι» στις δύο αυτές ερωτήσεις αντίστοιχα.
«Μπορεί», όπως εξηγεί ο ίδιος, «οι αρχαίοι στωικοί να μας προτρέπουν να αποδεχόμαστε με στωικότητα όσα είναι πέρα από τις δυνάμεις μας και αληθινά αναπόφευκτα, όπως είναι ο θάνατος, τόσο ο δικός μας όσο και των δικών μας ανθρώπων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να δεχόμαστε τον άδικο χαμό ανθρώπων, που δεν είναι αναπόφευκτος ή που αποτελεί αποτέλεσμα ηθελημένων ανθρώπινων πράξεων.
Αντιθέτως, ειδικά οι Ρωμαίοι στωικοί ήταν γνωστοί για την πολιτική τους στάση απέναντι στην πολιτική αδικία». Όπως εξηγεί ο ειδικός, καθήκον μας στη ζωή είναι να κατανοήσουμε τις αρετές (φρόνηση, ανδρεία, εγκράτεια και δικαιοσύνη) και σταδιακά να μάθουμε να ζούμε σύμφωνα με αυτές.
«Οι στωικοί πίστευαν ότι πέρα από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, μέσα μας ενυπάρχει και το ένστικτο της φροντίδας για τους άλλους. Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο», καταλήγει ο Gill, «να βλέπουμε τη ζωή μας ως ένα συνεχές project, κατά το οποίο διαρκώς εξελισσόμαστε ηθικά, καθένας ως άτομο και ως μέλος της κοινωνίας. Κατανοώντας κάθε μέρα και περισσότερο τις αρετές, οδηγούμαστε σε καλύτερες συμπεριφορές προς όλους τους άλλους και σε πιο δημιουργικούς τρόπους να είμαστε πολιτικά ενεργοί».
Αν ζούσε σήμερα ο Επίκτητος, πιθανότατα δεν θα μας έδινε συγκεκριμένες συμβουλές και σίγουρα δεν θα μας πρότεινε την αποστασιοποίηση. Το πιο πιθανό είναι όμως να μας συμβούλευε πώς να ζούμε μια ενάρετη ζωή και με αυτές τις αρχές να λαμβάνουμε τις αποφάσεις μας. Μπορεί να συνεχίζουμε να ζούμε στην Ελλάδα, αλλά να στέλνουμε ανθρωπιστική βοήθεια στην Ουκρανία ή να συμβουλεύσουμε το παιδί μας πώς να καλωσορίσει στο σχολείο το αγόρι που έρχεται από την Ουκρανία. Καθένας στον δικό του κύκλο και από τη δική του θέση.
