Aπό τη Nάνσυ Καλλικλή
Η πρώτη φορά που µε θυµάµαι να κλαίω βλέποντας το δάσος παραδοµένο στις φλόγες ήταν το 2009. Έγκυος τότε στην κόρη µου, κοιτούσα εκείνο το απόγευµα στα τέλη του Αυγούστου από το παράθυρό µου τον λόφο στους πρόποδες του βουνού να καίγεται. Ξαπλωµένη για το µεγαλύτερο µέρος της ηµέρας, έκλαιγα ασταµάτητα. Δεν έφταιγαν ούτε οι ορµόνες της εγκυµοσύνης, ούτε ο πνιγηρός, καυτός αέρας και τα αποκαΐδια που έπεφταν πάνω στα κλειστά παράθυρα ο λόγος που είχα βυθιστεί στη θλίψη. Ήταν η αίσθηση της απύθµενης απόγνωσης για το δάσος το οποίο µέχρι χθες παρακολουθούσα να αλλάζει όψη ανάλογα µε το φως της µέρας, αλλά και για τον κόσµο στον οποίο σε λίγους µήνες θα έφερνα ένα παιδί. Πέρασαν χρόνια για να ανακαλύψω ότι αυτό που µε κυριεύει κάθε φορά που βλέπω εικόνες από µια πληµµύρα, µια ακραία καταιγίδα ή µια καταστροφική πυρκαγιά είναι µια έκφανση αυτού που οι ειδικοί αποκαλούν «περιβαλλοντικό στρες».
Η Britt Wray, από την έδρα της στην Κλιµατική Αλλαγή και την Ψυχική Υγεία, στην Ψυχιατρική Σχολή του Πανεπιστηµίου Stanford, µιλάει εδώ και χρόνια γι’ αυτή τη µορφή άγχους που, σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία, καταγράφει ολοένα και µεγαλύτερη αύξηση, ειδικά σε νέους και νέες. Η Wray θυµάται ότι ένας ψυχολόγος που ειδικεύεται στο κλιµατικό στρες τής είχε πει πριν από λίγα χρόνια ότι όταν οι γυναίκες θα αναρωτιούνται αν έχει νόηµα να φέρουν ένα παιδί σ’ αυτόν τον κόσµο, τότε αυτό θα σηµάνει το καµπανάκι του άµεσου κινδύνου. Και πράγµατι, αυτό χτυπάει ήδη, σύµφωνα µε την ίδια. Η δική της συνειδητοποίηση ότι τη βασάνιζε το ίδιο ερώτηµα, όπως και πολλές άλλες γυναίκες σε ολόκληρο τον κόσµο, την ώθησε να προχωρήσει στη συγγραφή του νέου βιβλίου της µε τίτλο Generation Dread: Finding Purpose in an Age of Climate Crisis (Η γενιά του τρόµου: βρίσκοντας σκοπό στην εποχή της κλιµατικής κρίσης, εκδ. Knopf), ενώ µελετούσε ήδη τις ψυχολογικές προεκτάσεις της κλιµατικής αλλαγής. «Πολλοί άνθρωποι της γενιάς µου πραγµατικά δεν ξέρουν αν έχει νόηµα να κάνουν παιδιά σε έναν κόσµο που απειλείται τόσο άµεσα από την ανθρώπινη καταστροφή του περιβάλλοντος», λέει στην οµιλία της στο TED µε τίτλο «How climate change affects your mental health» (Πώς η κλιµατική αλλαγή επηρεάζει την ψυχική µας υγεία). «Οποιοδήποτε παιδί γεννηθεί από εδώ και έπειτα θα χρειαστεί να ζήσει σ’ έναν κόσµο όπου όσα ονοµάζουµε σήµερα φυσικές καταστροφές -οι τυφώνες, οι πυρκαγιές και οι πληµµύρες- θα είναι πάρα πολύ συχνά φαινόµενα», καταλήγει η ειδικός.
Η (φαινοµενικά) χαµένη µάχη µε τον χρόνο
Με το ρολόι της αντίστροφης µέτρησης για τον πλανήτη εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής να τρέχει αµείλικτα και να φαντάζει αδύνατο να σταµατήσει στο άµεσο µέλλον, πολλοί είναι οι άνθρωποι που κατακλύζονται στην καθηµερινή τους ζωή από συναισθήµατα φόβου, άγχους, απόγνωσης και θλίψης. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιµατική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC) του ΟΗΕ επεσήµανε στην τελευταία αναφορά της ότι µεγάλο ποσοστό όσων έχουν βιώσει φυσικές καταστροφές υποφέρει από κατάθλιψη και µετατραυµατικό στρες. «Συχνά, όσοι έχουν πληγεί από καταστροφές εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής νιώθουν βαθιά το σοκ, το τραύµα, βλέπουν τις κοινωνικές τους σχέσεις να καταρρέουν, καταφεύγουν στη χρήση ουσιών και αναφέρουν απώλεια της αίσθησης ελέγχου και της ίδιας τους της ταυτότητας», τονίζει η Wray. Πλέον, όµως, οι επιστήµονες µιλούν και για ένα ακόµα είδος αγχώδους διαταραχής, το «προτραυµατικό κλιµατικό στρες». «Υπάρχουν παιδιά στο λύκειο», λέει η συγγραφέας του Generation Dread, που µολονότι δεν έχουν ζήσει από πρώτο χέρι ανάλογες οικολογικές καταστροφές, «δεν βρίσκουν καν νόηµα στο να συνεχίσουν σπουδές στο πανεπιστήµιο, γιατί το θεωρούν µάταιο, βλέποντας το µέλλον του πλανήτη να γράφεται µόνο µε µελανά γράµµατα».
Η επιστήµονας ψυχικής υγείας που µίλησε από τους πρώτους για το περιβαλλοντικό στρες εισάγοντας στη συζήτηση τον όρο «eco-anxiety», ήδη από το 2011, είναι η dr Susan Clayton, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο κολέγιο Wooster της Αµερικής και µέλος της επιστηµονικής επιτροπής του IPCC. Σε πρόσφατο άρθρο της που δηµοσιεύτηκε στο Journal of Environmental Psychology συνοψίζει τις διαπιστώσεις των ειδικών: «Οι Tschakert, Ellis και Anderson περιγράφουν αυτή την αίσθηση απώλειας εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής ως εξής: ”Η αίσθηση του εαυτού και της ασφάλειας διαβρώνεται από τον φόβο και το άγχος, ακόµη και αν η απειλή από την οικολογική καταστροφή δεν είναι άµεση”», ενώ η Norgaard επισηµαίνει την “απώλεια οντολογικής ασφάλειας”: χάνουµε την πίστη µας και νιώθουµε µια βαθιά ανησυχία πως όλα πηγαίνουν λάθος όσον αφορά τον πλανήτη και τη σχέση µας µε αυτόν».
Στην ευρωπαϊκή πλευρά, τώρα, η Elizabeth Marks, καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας στο βρετανικό Πανεπιστήµιο του Μπαθ, διεξήγαγε µε την οµάδα της µια µελέτη στην οποία συµµετείχαν δέκα χιλιάδες νέοι ηλικίας 16-25 χρόνων από δέκα χώρες. Από αυτούς, το 59% δήλωσε «εξαιρετικά ανήσυχο» για την κλιµατική αλλαγή, πάνω από τους µισούς ανέφεραν πως νιώθουν «άγχος, θλίψη, θυµό, απόγνωση και ενοχές» θεωρώντας αδύνατο να την ανακόψουν, ενώ το 45% αποκάλυψε ότι αυτή του η ανησυχία για την οικολογική καταστροφή επηρεάζει την καθηµερινή του ζωή.
Σύνδεση µε το συναίσθηµα
Αυτό το τελευταίο στοιχείο είναι και η ειδοποιός διαφορά για τη Sarah Lowe, κλινική ψυχολόγο και καθηγήτρια στη Σχολή Δηµόσιας Υγείας του Πανεπιστηµίου Yale: όπως και µε το σύνολο των αγχωδών διαταραχών, «εκτός από τις οργανικές εκδηλώσεις, που περιλαµβάνουν ταχυκαρδία, δυσκολία στην αναπνοή κ.ά., υπάρχει και το συµπεριφορικό κοµµάτι, όταν δηλαδή το κλιµατικό άγχος παρεµβαίνει στις κοινωνικές σχέσεις του ατόµου ή στη λειτουργία του στην εργασία ή το σχολείο. Μπορεί να εκδηλώνεται µε σκέψεις ή συναισθήµατα ανησυχίας για µελλοντικές περιβαλλοντικές καταστροφές ή για το µέλλον του κόσµου και της ανθρωπότητας, συµπεριλαµβανοµένων και των απογόνων του ατόµου». Στο βιβλίο της, η Wray επισηµαίνει ότι αυτά τα έντονα συναισθήµατα που νιώθουµε βλέποντας να απειλείται ο κόσµος όπως τον ξέρουµε είναι µια φυσιολογική απόκριση. Το πρώτο κρίσιµο βήµα για να αναλάβουµε την ευθύνη µας όσον αφορά την κλιµατική αλλαγή, είναι «να συνδεθούµε µε τα συναισθήµατά µας, να τα δούµε ως σηµάδι της ανθρωπιάς µας και να µάθουµε να ζούµε µε αυτά».
Με τον ΟΗΕ να προβλέπει ότι τα 2/3 του παγκόσµιου πληθυσµού κινδυνεύουν να αντιµετωπίσουν έλλειψη νερού µέσα στην επόµενη πενταετία και την Παγκόσµια Τράπεζα να εκτιµά πως έως το 2050 θα υπάρχουν 140 εκατοµµύρια κλιµατικοί µετανάστες στην υποσαχάρια Αφρική, τη Λατινική Αµερική και την Ασία, η Britt Wray αναφέρει: «Δεν έχουµε την πολυτέλεια να αφήσουµε στην άκρη το ψυχολογικό στρες που προκαλεί η περιβαλλοντική καταστροφή, µόνο και µόνο επειδή τα άλλα θέµατα που σχετίζονται µε αυτήν -οικονοµικά, τεχνολογικά και πολιτικά- µοιάζουν πιο επιτακτικό να λυθούν πρώτα. Η φροντίδα της ψυχικής υγείας πρέπει να είναι ζωτικό µέρος της στρατηγικής µας για την επιβίωση από την κλιµατική αλλαγή. Ακόµη κι αν κάποιος αποφεύγει εντελώς τα συναισθήµατα που του προκαλεί η περιβαλλοντική καταστροφή, δεν υπάρχει χαλί τόσο µεγάλο για να τα κρύψουµε από κάτω…». Πώς, λοιπόν, συνιστούν οι επιστήµονες ψυχικής υγείας να διαχειριστούµε το περιβαλλοντικό άγχος;
Αποδοχή, δράση αλλά και burnout
Η Sarah Lowe δηλώνει πως «πολλοί γιατροί και ειδικοί ψυχικής υγείας δεν ξέρουν πώς να κατευθύνουν τους ανθρώπους οι οποίοι µοιράζονται µαζί τους το στρες που τους προκαλεί η κλιµατική αλλαγή. Το κλιµατικό στρες σίγουρα συνδέεται µε το γενικευµένο άγχος». Σε πολλές περιπτώσεις αγχώδους διαταραχής, οι ψυχοθεραπευτές συµπεριφορικής προσέγγισης ζητούν από τους ασθενείς να καταγράψουν τις σκέψεις που τους γεννά αυτή τους η ανησυχία και έπειτα να διερωτηθούν αν αυτές είναι ρεαλιστικές. «Όταν όµως µιλάµε για την κλιµατική αλλαγή, έχουµε να κάνουµε µε ανθρώπους που ανησυχούν για µια υπαρκτή απειλή για τη ζωή και τον άνθρωπο και δεν πιστεύω ότι αυτή η προσέγγιση είναι χρήσιµη», λέει η Αµερικανίδα ψυχολόγος. «Εδώ οι ανησυχίες είναι ρεαλιστικές. Και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πιο αποτελεσµατικό να υιοθετήσουµε µια πρακτική ενσυνειδητότητας και αποδοχής. Αποδοχή όχι µε την έννοια ότι έτσι είναι τα πράγµατα και δεν πρέπει να κάνουµε κάτι για να αντιστρέψουµε την πορεία τους. Αντιθέτως, χρειάζεται να αναγνωρίσουµε ότι η πορεία του πλανήτη µάς προκαλεί άγχος και να τιθασεύσουµε αυτό το άγχος ώστε να στραφούµε σε δράσεις κατά της κλιµατικής αλλαγής», καταλήγει η ίδια.
Σύµφωνα, µάλιστα, µε τις έρευνές της, η συλλογική δράση µπορεί να βοηθήσει σηµαντικά στη µείωση του κλιµατικού άγχους. «Η εµπλοκή µας σε συλλογικές δράσεις έχει πολλά οφέλη, όπως τη σύνδεση µε άλλα άτοµα µε τα οποία έχουµε τους ίδιους στόχους και αξίες. Γνωρίζουµε από έναν µεγάλο όγκο µελετών ότι η κοινωνική στήριξη αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους δείκτες καλής ψυχικής υγείας. Επίσης, ειδικά όταν βλέπουµε τις συλλογικές µας προσπάθειες να έχουν αποτέλεσµα, νιώθουµε αποτελεσµατικοί και η ελπίδα για το µέλλον ξαναγεννιέται µέσα µας. Από την άλλη, βέβαια, κάποιες έρευνες δείχνουν ότι όσοι ασχολούνται µε τον ακτιβισµό διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο για burnout. Θεωρητικά, αν κάποιος ασχολείται ενεργά και δεν βλέπει σηµαντικές αλλαγές, ίσως καταλήξει να νιώσει απόγνωση». Γι’ αυτόν το λόγο, καταλήγει η ειδικός, χρειάζεται να µελετήσουµε ακόµα περισσότερο πώς θα κατευθύνουµε τη δράση µας ώστε να µη χάσουµε την ελπίδα µας.
Ψυχοθεραπεία & ακτιβισµός
Ακόµη όµως και η δράση σε ατοµικό επίπεδο µπορεί να απαλύνει το κλιµατικό στρες, συµπληρώνει η καθηγήτρια Περιβαλλοντικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήµιο του Μπαθ dr Lorraine Whitmarsh. Η έρευνα της οµάδας της, που διενεργήθηκε το 2020 και ενισχύθηκε πέρυσι τέτοιον καιρό µε εκατοντάδες ακόµα συµµετέχοντες, αποκάλυψε πως το κλιµατικό άγχος επηρεάζει περισσότερο τους νέους και είναι πιο έντονο σε όσους δεν ασκούν την ενσυνειδητότητα, αλλά µπορεί να υποχωρήσει όταν µπαίνουµε σε δράση, µειώνοντας το προσωπικό µας αποτύπωµα του άνθρακα και αγοράζοντας αντικείµενα από δεύτερο χέρι αντί να ενθαρρύνουµε την αντικατάσταση των παλιών µε καινούρια.
Ένα τελευταίο σηµείο στο οποίο στέκεται η Lowe έχει να κάνει µε την ενηµέρωσή µας για την κλιµατική αλλαγή. «Μελετώ το µαζικό τραύµα και µπορώ να πω ότι τα άτοµα που παρακολουθούν συνέχεια τα νέα για τις µεγάλες οικολογικές καταστροφές εκδηλώνουν σοβαρότερα ψυχιατρικά συµπτώµατα, είτε εµπλέκονται άµεσα είτε όχι. Οπότε, θα συνιστούσα να είµαστε έξυπνοι όσον αφορά την ενηµέρωσή µας. Ποτέ δεν θα έλεγα σε κάποιον να σταµατήσει να ενηµερώνεται για την κλιµατική αλλαγή. Αλλά έχει µεγάλη διαφορά το να πληροφορούµαστε τα δεδοµένα επιλεκτικά από το να τα διαβάζουµε χωρίς φίλτρο».
Στο ίδιο µήκος κύµατος κινείται και η Britt Wray, η οποία τονίζει πως «πολλοί ακτιβιστές θα σας πουν ότι το καλύτερο φάρµακο για τη θλίψη εξαιτίας της κλιµατικής αλλαγής είναι ο ακτιβισµός. Κάποιοι ψυχολόγοι, ότι η απάντηση βρίσκεται στην ψυχοθεραπεία. Άλλοι θα µας προτρέψουν να φανταστούµε ότι είµαστε στις τελευταίες στιγµές της ζωής µας και πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο µπορούµε να εντοπίσουµε τι θα ήταν δυνατό να κάνουµε σήµερα. Τις χρειαζόµαστε όλες αυτές τις ιδέες κι ακόµα περισσότερες, για να αρχίσουµε να φροντίζουµε τους εαυτούς µας και το περιβάλλον». Πρώτα από όλα όµως, όπως λέει και η Naomi Klein στην κριτική της για το βιβλίο Generation Dread, χρειάζεται «εσωτερική δουλειά για να αντιµετωπίσουµε εποικοδοµητικά την υπαρξιακή απειλή που η κλιµατική αλλαγή ασκεί στις κοινωνικές δοµές µας, στο µέλλον µας και σ’ εµάς τους ίδιους […] Να δούµε κατάµατα τα συναισθήµατά µας, να θρηνήσουµε όσα έχουν χαθεί και να φανταστούµε τα επόµενα βήµατά µας».
Απώλεια και ενοχές
Στη διαδικτυακή κοινότητα που δηµιούργησε η Britt Wray µε την έκδοση του βιβλίου της Generation Dread, δύο συνεργάτιδές της µοιράστηκαν πριν από λίγες µέρες την εµπειρία τους, γράφοντας ότι το πένθος που νιώθουν για τον πλανήτη που απειλείται µε αφανισµό µοιάζει µε εκείνο από την απώλεια ενός γονιού. Με αφορµή τη φετινή Γιορτή της Μητέρας, έγραψαν πως «είναι πολλά τα κοινά ανάµεσα στο να χάνεις έναν γονιό και το να θρηνείς όταν βλέπεις το περιβάλλον να αποσαθρώνεται, να καταστρέφεται και τα είδη του να οδηγούνται σε εξαφάνιση». Και στις δύο περιπτώσεις, οι ενοχές είναι πολλές. «Οι γονείς µας είναι όλο µας το σύµπαν. Ζούµε όλη µας τη ζωή παίρνοντάς τους ως δεδοµένους. Πιστεύουµε πως θα είναι πάντα εκεί, όπως πιστεύουµε και για τη Μητέρα Γη. Η απώλεια δηµιουργεί το ίδιο αίσθηµα ανηµποριάς. Τόσα και τόσα έχουν καταστραφεί στον πλανήτη και ποτέ δεν θα µπορέσουµε να τα ανακτήσουµε». Ο πρέσβης του Ευρωπαϊκού Συµφώνου για το Κλίµα και ψυχίατρος Matteo Innocenti περιγράφει στην ιστοσελίδα αυτής της πρωτοβουλίας της ΕΕ µε τα ίδια λόγια το εύρος των συναισθηµάτων που του προκαλεί το κλιµατικό στρες: «Όταν βλέπω στην τηλεόραση εικόνες κλιµατικής καταστροφής, αγχώνοµαι πολύ. Αρχίζω να σκέφτοµαι το µέλλον, το δικό µας και των παιδιών µας, και έχω χαρακτηριστικά συµπτώµατα στρες, όπως ταχυκαρδία και δυσκολία στην αναπνοή. Οι ενοχές µπορεί να είναι πολύ έντονες όταν, για παράδειγµα, χρησιµοποιούµε πλαστικά ή το αυτοκίνητο. Προσπαθούµε να αλλάξουµε συµπεριφορές, αλλά επειδή δεν τα καταφέρνουµε πάντα, έχουµε µια µόνιµη αίσθηση ενοχών».
Τα Καλά νέα vs doom scrolling
Εκεί έξω, στις ενηµερωτικές ιστοσελίδες και στα social media, δεν κυκλοφορούν µόνο (συχνά βάσιµα) σενάρια καταστροφολογίας και αλλεπάλληλες αναπαραγωγές (εξίσου συχνά βάσιµων) δυσοίωνων ειδήσεων. Υπάρχουν και αρκετοί που η διαδικτυακή τους παρουσία µάς εµπνέει να µην το βάλουµε κάτω, µε το να µοιράζονται τις µικρές ή µεγαλύτερες νίκες κατά της κλιµατικής αλλαγής ανά τον κόσµο. Ένα τέτοιο παράδειγµα είναι και η Alaina Wood, η επιστήµονας αειφορίας που είναι γνωστή στο TikTok ως η thegarbagequeen. Τα βίντεό της -όπως για παράδειγµα το πρόσφατο για τους επιστήµονες που ανακάλυψαν ένα ένζυµο που συµβάλλει στην αποσύνθεση πολλών πλαστικών σε λιγότερες από 24 ώρες- µας δίνουν δύναµη να συνεχίσουµε τις όποιες δράσεις, ατοµικές και συλλογικές, έχει επιλέξει ο καθένας και η καθεµία µας για να πατήσουµε φρένο στην κλιµατική αλλαγή. Ανάλογα προφίλ, υποστηρίζουν οι ειδικοί, µπορούν να βάλουν τέλος στο doom scrolling που µπορεί να εντείνει το κλιµατικό στρες.
Κεντρική φωτογραφία: Win Tam
