Δαναή Σιώζιου
Αρχικά θέλω να μας διηγηθείτε την ιστορία αυτής της σύνδεσης, μέσα από την οποία προέκυψε η Βιβλιογεωγραφία. Ποιος είναι ο σκοπός της;
Πριν από την πανδημία, η Παυλίνα Μάρβιν κι εγώ είχαμε βάλει μπροστά διάφορα σχέδια, τα οποία στην πορεία αναβλήθηκαν και εν μέρει άλλαξαν με τα νέα δεδομένα. Στο πλαίσιο αυτών των σχεδίων, είχα ασχοληθεί με τη δημιουργία μιας αναλυτικής πρότασης για την ψηφιακή χαρτογράφηση του χώρου του βιβλίου στη χώρα μας. Λίγο αργότερα, η Άννα Καρακατσούλη μου πρότεινε να «φέρω» αυτή την πρόταση στο Εργαστήρι Ιστορίας του Βιβλίου του ΕΚΠΑ και να την υλοποιήσουμε μέσω του ΕΙΒ. Έτσι, προσαρμόσαμε την πρόταση και σχεδιάσαμε την πλατφόρμα που παρουσιάσαμε πρόσφατα και στο κοινό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πιστεύουμε πως το εγχείρημά μας είναι ιδιαίτερα σημαντικό, τόσο για ενημερωτικούς όσο και για ερευνητικούς λόγους, εφόσον η Βιβλιογεωγραφία είναι η πρώτη ιστοσελίδα που παρέχει αποκλειστικά πληροφόρηση για τις εκδηλώσεις βιβλίου που πραγματοποιούνται στη χώρα μας και ταυτόχρονα αποτελεί ένα ζωντανό αρχείο, μια κιβωτό πληροφοριών που ανανεώνονται συνεχώς. Ταυτόχρονα, το ΕΙΒ αποτελεί έναν χώρο συνεχούς αλληλεπίδρασης, δημιουργικότητας και παραγωγής γνώσης. Παράλληλα με τη Βιβλιογεωγραφία και σειρά άλλων εγχειρημάτων, ετοιμάζουμε για τον Μάιο ένα συνέδριο με θέμα Νόσος και Λογοτεχνία.
Το θέμα του φύλου και η διευρεύνηση της γυναικείας ταυτότητας επανέρχονται στα ποιήματά σας. Η γραφή μιας γυναίκας δεν είναι απαραίτητα μια φεμινιστική γραφή, μια φεμινιστική καταγραφή, σωστά; Χρειάζεται πρόθεση για να συμβεί κάτι τέτοιο; Χρειάζεται έμφυλη συνείδηση;
Συνήθως χρειάζεται έμφυλη συνείδηση και πρόθεση, χωρίς αυτή να είναι απαραίτητα ακαδημαϊκού ή ψυχαναλυτικού χαρακτήρα. Έμφυλη συνείδηση, για παράδειγμα, μπορεί να σου προσφέρει κάλλιστα και το λαϊκό τραγούδι. Η φεμινιστική γραφή, ωστόσο, δεν είναι απλώς αποτέλεσμα αυτών των δύο, ειδικά στη λογοτεχνία, όπου συχνά μπορεί μια γραφή να είναι φεμινιστική χωρίς να δηλώνει πάντα ρητά την πρόθεσή της. Τα δικά μου ποιήματα, για παράδειγμα, ανήκουν νομίζω περισσότερο σε αυτή την κατηγορία. Το φύλο είναι κάτι που εξαρχής αντιλαμβάνομαι και αναπαριστώ ως κάτι ρευστό. Επιπλέον, δεν είναι λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό από άλλα πράγματα στα ποιήματά μου, όπως η κοινωνική τάξη, η μετανάστευση, η μυθολογία ή τα ποιήματα ποιητικής. Ταυτόχρονα, γράφω έχοντας συνείδηση των προνομίων και των περιορισμών στη ζωή μου. Ωστόσο, προσωπικά, η πρόθεσή μου παραμένει στον πυρήνα της καλλιτεχνική, ακόμη και όταν επιλέγω να θίξω κάποιο έμφυλο ζήτημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο στόχος μου δεν συμπεριλαμβάνει την αλλαγή παραδείγματος . Γι’ αυτό δουλεύω πολύ με την ίδια τη γλώσσα, τα όρια και τις δυνατότητές της.
Η λογοτεχνία και η ποίηση μπορούν να γίνουν προνόμιο;
Η λογοτεχνία και η ποίηση είναι προνόμια, αλλά δεν είναι απαραίτητα πολυτέλεια.
Οι γυναίκες στο παρελθόν δεν είχαν “συλλογικά” το προνόμιο/δυνατότητα/ελευθερία της γραφής ή της δημιουργίας -οι περισσότερες από αυτές που την είχαν ήταν προνομιούχες- αλλά γι’ αυτές γραφή μπορεί να ήταν το σχήμα που έφτιαχναν στους βασιλικούς, στα κεντήματά τους, στα γλυκά του κουταλιού ακόμη, οι πιτσιλιές στα πλακάκια της κουζίνας τους, τα μοιρολόγια τους. Δεν έχουν γράψει, αλλά έχουν γραμμένα. Και, κυρίως, έχουν γράψει πάνω μας. Νιώθετε συνδεδεμένη με αυτές τις γυναίκες; Επιζητάτε ως δημιουργός αυτή τη σύνδεση; Είναι και αυτό μια άλλη μορφή αλληλεγγύης και αλυσίδας, με την έννοια της σύνδεσης;
Ένα μέρος της αγάπης μου για τη λογοτεχνία και της ενασχόλησής μου με την ποίηση προέρχεται από τη συνήθεια των μελών της οικογένειάς μου να αφηγούνται ιστορίες. Δεν θα ήμουν αυτή που είμαι σήμερα αν δεν είχα μάθει να διαβάζω τις σιωπές, τα κενά, τις μεταφορές και τις μασκαρεμένες πληροφορίες στις αφηγήσεις τους, αν δεν είχα δει τις γυναίκες να φτιάχνουν τις μαντίλες τους και να χαμηλώνουν τη φωνή τους πριν ξεκινήσουν μια ιστορία και τους άντρες να τη δυναμώνουν και να αφηγούνται με ροή και αυτοπεποίθηση.
Ανήκετε στις Μωβ Μέδουσες. Είναι καταφύγιο οι συλλογικότητες; Είναι ορμητήριο; Είναι και τα δυο; Τι άλλο είναι;
Οι Μωβ Μέδουσες είναι μία ομάδα θηλυκοτήτων που εργάζεται με σκοπό τη διεξαγωγή του πρώτου διαθεματικού φεστιβάλ με επίκεντρο το φύλο και τη λογοτεχνία στη χώρα μας τον Μάιο. Τα περισσότερα μέλη της έχουν μακρόχρονη ακτιβιστική δράση και ενεργό συμμετοχή σε διάφορες συλλογικότητες και τα ενώνει η κοινή αγάπη για τη λογοτεχνία. Θα έλεγα ότι οι Μωβ Μέδουσες αποτελούν μια προσπάθεια διεύρυνσης του κοινωνικού χώρου και του πεδίου δράσης της λογοτεχνίας και αντιστρόφως: μια προσπάθεια διεύρυνσης του κοινωνικού και του πολιτικού εντός του λογοτεχνικού πεδίου. Με αυτή την έννοια, οι Μωβ Μέδουσες αποτελούν εξίσου καταφύγιο όσο και ορμητήριο. Η γλώσσα και η λογοτεχνία είναι δυναμικά πεδία που σε όλες τις εποχές δοκιμάζουν τα όρια και τις αντοχές τους. Είναι σημαντικό να τίθενται ερωτήματα και να καλλιεργούνται το έδαφος και οι συνθήκες για όσα θα θέλαμε να δούμε να γίνονται.
Η ποίηση ως εργαλείο τι μπορεί να καταφέρει; Τι έχει καταφέρει για εσάς;
Δεν αντιλαμβάνομαι την ποίηση ως μέσο ή ως εργαλείο. Η ποίηση είναι μία τέχνη που –όπως κάθε τέχνη- σου ζητάει πολλά και σου δίνει λίγα. Ωστόσο, η ποίηση ως τρόπος ύπαρξης μου επέτρεψε να ζω πολλές ζωές μέσα σε μία, να είμαι παρούσα στη στιγμή, αλλά και να αφήνω πίσω τον εαυτό μου, να τραγουδώ το τραγούδι μου.
Η καταγραφή του όποιου γυναικείου βιώματος είναι αρκετή σήμερα; Τι μπορούμε να κάνουμε όλες μας για να το ενθαρρύνουμε;
Να μιλάμε!
Έχετε μεταβολίσει σε ποίηση την ασθένειά σας. Τη φέρατε στο φως μέσα από τους στίχους σας, τους οποίους χαρακτηρίσατε «ειλικρίνεια». Ήταν και αυτό ένα αφήγημα; Τι σήμαινε για εσάς η καταγραφή ενός τέτοιου αφηγήματος και τώρα πια πώς το αξιολογείτε;
Πάσχω από μια χρόνια νόσο, λαμβάνω πολλά φάρμακα και αντιμετωπίζω τις συνέπειες όλων αυτών στην καθημερινότητά μου. Η αφήγηση συνεχίζεται και βασικό της θεμέλιο αποτελεί η πίστη ότι ο φόβος και η σιωπή δεν θα σε βοηθήσουν. Έψαξα και τοποθέτησα στο χαρτί με προσοχή λέξεις που μέσα μου ζύγιζαν τόνους προτού καν αυτές κρυώσουν. Χρειάστηκε να βάλω όλες μου τις δυνάμεις γι’ αυτό και σε αντάλλαγμα τα ποιήματα μου έδωσαν πίσω τη φωνή μου. Επιπλέον, φαντάστηκα τις λέξεις μου σαν γεράκια, αλλά και σαν ηλιοτρόπια.
Από αριστερά: Άννα Καρακατσούλη, Δανάη Σιώζιου, Παυλίνα Μάρβιν. Φωτογράφος: Νικόλ Μπαρτζώκα, D-TALES CREATIVE AGENCY, styling: Βίβιαν Ρουβέλα, Μακιγιάζ: Πωλίνα Μαλλιτάκη, Μαλλιά: Κωνσταντίνος Σακκάς/D-ΤALES CREATIVE AGENCY
Παυλίνα Μάρβιν, ποιήτρια
Οι γυναίκες στο παρελθόν δεν είχαν “συλλογικά” το προνόμιο/δυνατότητα/ελευθερία της γραφής ή της δημιουργίας -οι περισσότερες από αυτές που είχαν ήταν προνομιούχες- αλλά γι’ αυτές γραφή μπορεί να ήταν το σχήμα που έφτιαχναν στους βασιλικούς, τα κεντήματά τους, τα γλυκά του κουταλιού ακόμη, οι πιτσιλιές στα πλακάκια της κουζίνας τους, τα μοιρολόγια τους. Δεν έχουν γράψει, αλλά έχουν γραμμένα. Και κυρίως έχουν γράψει πάνω μας. Νιώθετε συνδεδεμένη με αυτές τις γυναίκες; Επιζητάτε ως δημιουργός αυτή τη σύνδεση; Είναι και αυτό μια άλλη μορφή αλληλεγγύης και αλυσίδας με την έννοια της σύνδεσης;
Θα ήταν πολύ παράξενο να μην επιζητώ αυτή τη σύνδεση ως δημιουργός και, κυρίως, ως γυναίκα. Από αυτές τις γυναίκες, άλλωστε, προέρχομαι και δεν θα υπήρχα με τον ίδιο τρόπο εάν δεν είχαν προϋπάρξει οι πολύ ξεχωριστές ιστορίες τους. Το 2013 (επισκέφθηκα τη βιβλιοθήκη του Τμήματος Νεοελληνικής Φιλολογίας που βρίσκεται στη Φιλοσοφική Αθηνών, για να βρω ποιήματα Ελληνίδων γυναικών του 20ού αιώνα, τα οποία θα μπορούσαμε να απαγγείλουμε στο πλαίσιο του διεθνούς φεστιβάλ Grito de Mujer που διοργάνωνε το Ινστιτούτο Θερβάντες. Τότε συνειδητοποίησα για πρώτη φορά πόσο λίγες ήταν οι γυναίκες που συμπεριλαμβάνονταν στις ανθολογίες μέχρι το 1950, αλλά και αργότερα. Είμαι σίγουρη πως γράφονταν σε όλες τις εποχές σπουδαία ποιήματα από γυναίκες ─ πολλά εξ αυτών δεν θα τα διαβάσουμε ποτέ. Το αόρατο στίγμα τους παραμένει επιδραστικό με τρόπους μη μετρήσιμους, αλλά καθοριστικούς για ό,τι είμαι και ό,τι είμαστε σήμερα.
Η ποίησή σας είναι γεμάτη κοινωνικά θραύσματα. Προσφέρετε ορατότητα σε ανείπωτες ιστορίες. Είναι αυτό ένα δικό σας ζητούμενο;
Είναι, ναι. Γνωρίζομαι με τις ιστορίες και συναντώ τα πρόσωπα αλλιώς μέσα από τη γραφή. Γράφω πάντοτε με απορία. Ποια είναι η κατάλληλη γλώσσα, αναρωτιέμαι, που θα μου επέτρεπε να συνομιλήσω με υποκείμενα άγνωστα σε εμένα και των οποίων η εμπειρία με αφορά βαθιά, ενώ ταυτόχρονα αλλάζει κατεύθυνση στο νήμα της Ιστορίας που καθορίζει τον κόσμο μέσα στον οποίον ζούμε όλοι.
Πόσο βαρύ είναι να καταγράφει κανείς το βίωμα ανθρώπων που κουβαλούν σχεδόν αθέατα τον κόσμο στις πλάτες, στα χέρια, στα κόκαλά τους; Δεδομένου ότι ολόκληρες κοινωνικές ομάδες παραμένουν αποκομμένες από τη δυνατότητα να γράψουν.
Μόνο τα υποκείμενα, και μάλιστα το καθένα τους ξεχωριστά, θα μπορούσαν να μας απαντήσουν ως προς το πόσο βαρύ είναι το προσωπικό τους φορτίο του βιώματος, και θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να συγκρίνουμε το βάρος αυτό με εκείνο της καταγραφής. Πάντως, αν μέσα από την επινόηση που η γραφή προϋποθέτει μπορεί ποτέ να προκύψει ένας λόγος παρηγοριάς, μια αφήγηση με θεραπευτικές ιδιότητες ή ένα παραμύθι -με την παλιά καλή έννοια-, κάτι τέτοιο είναι πάντα σπουδαίο για τη ζωή όλων εμάς που χρειαζόμαστε να το λάβουμε για να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα, πιο κοντά στον εαυτό μας και πιο κοντά στον άλλο. Την περίοδο που παιζόταν το Γιοι και κόρες, σε κείμενο και σκηνοθεσία Γιάννη Καλαβριανού, βασισμένο σε προφορικές ιστορίες, θυμάμαι τον σκηνοθέτη να αφηγείται σε συνέδριο πως κάποια μέρα, μετά το τέλος της παράστασης, ένας άνθρωπος από το κοινό που είχε δώσει μαρτυρία ώστε να δημιουργηθεί η παράσταση, είπε: «Αυτό έζησα. Αυτή ήταν η ζωή μου». Αυτή την αναγνώριση τη βρίσκω συγκλονιστική.
Ανήκετε στις Μωβ Μέδουσες. Είναι καταφύγιο οι συλλογικότητες; Είναι ορμητήριο; Είναι και τα δύο; Τι άλλο είναι;
Οι συλλογικότητες είναι τρόπος ύπαρξης και συνύπαρξης, πολύτιμος και αναντικατάστατος. Είναι, επίσης, ανθεκτικό πεδίο διαλόγου με διάρκεια, τόπος διαμόρφωσης και ανατροπής του εαυτού και της σχεσιακότητας, και, βέβαια, ένα πολυφωνικό και βαθιά εκδημοκρατιστικό μέσο αντίστασης στον ατομικισμό και στην απομόνωση που μπορούν να μας καταπιούν.
Η ποίηση ως εργαλείο τι μπορεί να καταφέρει; Τι έχει καταφέρει για εσάς;
Η ποίηση δεν νομίζω πως είναι εργαλείο, αν και έχει εργαλειοποιηθεί αμέτρητες φορές από πολιτικούς, φιλολόγους, κριτικούς, και, όχι σπάνια, από τους ίδιους τους ποιητές. Θα έλεγα πως η ποίηση είναι πράξη, μια πράξη που κατάφερε να με πείσει σε νεαρή ηλικία ότι η διαφορά δεν είναι πάντοτε εμπόδιο, ότι η γλώσσα έχει τόσες δυνατότητες όσοι είναι εκείνοι που επιμένουν να την επανεπινοούν προκειμένου να υπάρξουν σύμφωνα με την επιθυμία και όχι σύμφωνα με το τι αναμένεται.
Υπάρχουν ακόμα θέματα ταμπού που δεν ακουμπάνε οι γυναίκες δημιουργοί;
Δεν νομίζω πως έχω εικόνα για το φάσμα των δημιουργών σε παγκόσμιο επίπεδο σε σχέση με τη διαχείριση των ταμπού μέσα από την τέχνη και δεν είμαι καν σίγουρη ότι ακριβώς τα ίδια θέματα που αποτελούν ταμπού για τις καλλιτέχνιδες σήμερα υπήρξαν ταμπού διαχρονικά.
Στο ποίημα Καλέσατε Καλέσατε, με έναν τρόπο τιμάτε τη συμβολή, την αξία, τη δόνηση, την ομορφιά, τη δύναμη της γυναικείας φιλίας. Αυτή που αποτελεί ασφαλέστερη, ίσως, αγκαλιά-σχολείο για τον ίδιο τον φεμινισμό και τον εσωτερικευμένο μισογυνισμό. Έχει τη φροντίδα που της αξίζει η γυναικεία φιλία στον δημόσιο λόγο και την ποπ κουλτούρα;
Η γυναικεία φιλία -και η φιλία ευρύτερα- αξίζει πολύ μεγαλύτερη προσοχή και φροντίδα, όχι μόνο στον δημόσιο λόγο και στην ποπ κουλτούρα, αλλά επίσης στην εκπαίδευση, στην έρευνα, στη λογοτεχνία, στην τέχνη γενικότερα. Όταν διάβασα το Ε.Π. της Ζωρζ Σαρή, είχα σχεδόν πιστέψει πως βρήκα το νόημα της ζωής. Ο μόνος λόγος για να αποφύγω να γράψω η ίδια για τη γυναικεία φιλία ως σωτηρία είναι το πόσο πολύτομο έργο θα αποτελεί αυτό το πόνημα.
Από αριστερά: Δανάη Σιώζιου, Άννα Καρακατσούλη, Παυλίνα Μάρβιν.
Άννα Καρακατσούλη, καθηγήτρια
Τι είναι για εσάς η Βιβλιογεωγραφία;
“Σκοπός της Βιβλιογεωγραφίας είναι καταρχάς να ενημερώνει τους βιβλιόφιλους για τα τεκταινόμενα στον χώρο του βιβλίου, αλλά εμένα ειδικά με ενδιαφέρει πολύ το γεγονός ότι μέσω της πλατφόρμας μπορούμε να αποθηκεύουμε όλες τις δραστηριότητες γύρω από το βιβλίο, να φτιάξουμε μια βάση δεδομένων ερευνητικού χαρακτήρα, η οποία θα παραμείνει, ενώ για πρώτη φορά θα έχουμε διαθέσιμα τέτοια δεδομένα για τη δραστηριότητα στον τομέα του βιβλίου στην χώρα μας”.
Στην πανεπιστημιακή κοινότητα, η έμφυλη αδικία πόσο ισχυρή παραμένει;
Στην πανεπιστημιακή κοινότητα υπάρχουν διαφόρων ειδών αδικίες, αλλά δεν είναι το έμφυλο στοιχείο που πρωτεύει, κατά την άποψή μου. Υπάρχει μια ιεραρχία, η εξέλιξη ρυθμίζεται από το νομικό πλαίσιο, αλλά δεν είναι το έμφυλο στοιχείο που παίζει τον καθοριστικότερο ρόλο. Η κατάσταση δεν είναι αντίστοιχη, ενδεχομένως, με ό,τι συμβαίνει στον ιδιωτικό τομέα. Οπότε, δεν έχουμε διάσταση έμφυλης αδικίας τόσο έντονη ώστε να αξίζει να τη σχολιάσουμε.
Ως ιστορικός, πόσο σημαντική είναι η καταγραφή της Ιστορίας από γυναίκες; Παραμένουμε αδικημένες από την Ιστορία; Τι μπορούμε να κάνουμε για να το ανατρέψουμε αυτό;
Η καταγραφή της Ιστορίας από γυναίκες είναι σημαντική στον βαθμό που αναδεικνύει πτυχές που έχουν παραμεληθεί από τους άντρες ιστορικούς. Επί αιώνες, η επιστήμη γενικά και η Ιστορία ειδικότερα ήταν αποκλειστικά αντρική υπόθεση και εύλογα κατευθύνθηκε σε θέματα που οι ισχυροί άντρες θεωρούσαν πρωτεύοντα. Οι γυναίκες απουσιάζουν ακόμη και από τα τεκμήρια με τα οποία γράφουμε την Ιστορία, παραλείπονται από τις αρχειακές καταγραφές γιατί δεν θεωρούνταν δρώντα πρόσωπα και υπεύθυνοι πολίτες. Άρα, είναι σημαντικό να γράφουν οι γυναίκες Ιστορία γιατί θα ενδιαφερθούν για τις σιωπές και τις παραμελημένες όψεις του παρελθόντος και θα φέρουν μια διαφορετική αφήγηση στο φως.
Αλλά είναι λάθος να θεωρούμε πως υπάρχει αντρική και γυναικεία Ιστορία. Δεν υπάρχει. Μία είναι η Ιστορία. Ούτε μας έχει αδικήσει η Ιστορία, δεν έχει αδικήσει ειδικά εμάς η κατεστημένη Ιστορία. Αδικεί όλους τους υποτελείς της Ιστορίας γιατί η Ιστορία γράφεται από τους κυρίαρχους και τους νικητές, όπως είναι γνωστό. Κατά συνέπεια, όπως έχει γράψει και αυτός ο υπέροχος ιστορικός Domenico Losurdo, στην πάλη των τάξεων συνυπολογίζουμε και την εργατική τάξη και τους υποτελείς λαούς της αποικιοκρατίας, και εκεί συγκαταλέγεται και το γυναικείο φύλο διαχρονικά.
